F.Zabłocki- komediopisarz Oświecenia

Zabłocki zadebiutował na scenie teatru warszawskiego w 1780 roku kilkoma sztukami m.in. Zabobonnikiem i Fircykiem w zalotach, z których drugą przywykło się uważać za arcydzieło komedii polskiej przed Fredrą. Wraz ze sztukami Zabłockiego wkracza do teatru polskiego nowe zjawisko- dialog wierszowany.

W komedii wierszowanej Zabłockiego dialog nabiera giętkości, staje się potoczysty, tryska dowcipem, opalizuj zmiennością nastrojów. Wiersz był wówczas bardziej wykształcona formą ekspresji, lepiej przetrwał upadek kultury w czasach saskich i mógł odrodzić się w epoce stanisławowskiej. Mimo to autorzy komedii nie posługiwali się wierszem choć nie brakło im zdolności poetyckich. Związane to było z trudnościami czysto technicznymi- wysokie wymagania stawiano aktorom recytującym wiersz. Wymaganiom tym nie mogli sprostać polscy aktorzy w I okresie istnienia sceny narodowej . Autorem, który dokonał zasadniczego przełomu w komedii polskiej, a zarazem spełnił nadzieję mecenasów, z królem na czele, pragnącej oprzeć swój rozwój rodzimej twórczości dramatycznej na francuskiej komedii polomierowskiej- był dopiero Zabłocki.

Widzów warszawskich uderzała wielka zręczność Zabłockiego w operowaniu replikami dialogowymi. W wierszu potrafi zmieścić 3 kwestie, stosując liczne przerzutnie międzywersowe, partie umiejętnie przerywane, wpadanie po pierwszym członie drugiej lub trzeciej osoby biorącej udział w scenie - dynamizuje akcję, nadaje jej szybkie tempo. Te walory Zabłockiego jako autora dramatycznego, znakomite wyczucie sceny, dały się poznać w pełni w drugiej jego sztuce, .Firycku w zalotach".

Teatr Zabłockiego zaludnia duża liczba postaci i typów ze wszystkich środowisk, a także literatury jak Arlekin, Filander, księżniczka trebizondzka, Alzor. Zabłocki proponuje nam widzenie teatru jako odbicia świata i widzenie świata jako teatru.

Wśród utworów Zabłockiego wyróżnia się dwie grupy komedii: nawiązujące do wzorów komedii Dell'arte i adaptacje oraz przekłady francuskiej komedii molierowskiej i pomolierowskiej

Komedie:

1.Zobobonnik- schemat komedii, jej styl wywodzi się z odmiennych wzorów. To dość wierna adaptacja komedii Jean Antoine Romagnesiego, wystawionej na scenie Theatre Italien w 740r. Theatre Italien stanowił ważne źródło inspiracji w ruchu teatralnym Paryża. Sztuki grane na tej scenie cechowała luźność kompozycji, dynamizm i szybkie tempo akcji, zamiłowanie do efektów fantastycznych i farsowych. Starą komedię dell `arte przypominały też postaci sztuki (np. Arlekin, Pantalon). "Zabobonnik" zachował również te cechy, eksponując obok odpowiedniego morału elementy rozrywkowe.

TREŚĆ: Anzelm, nowa odmiana Bohomolcowego Staruszkiewicza, zabobonny i obskurancki Sarmata, sprzeciwia się małżeństwu syna z panną bez posagu, zawartemu potajemnie, bez jego wiedzy. Chce unieważnić ten związek i ożenić syna bogata. Intrygę prowadzi para służących. Sztuka obfituje w chwyty farsowe, przebierania, plan służących polega na skłonieniu Anzelma do aprobaty tego małżeństwa - podsuwają .”zobobonnikowi" rozmaite przepowiedni, złowróżbne znaki, wreszcie wmawiają ciężką chorobę. Kończy się zwycięstwem młodych i kompromitacją zabobonnego ojca.

Zabłocki ujawnił w tej komedii wielki talent adaptacyjny, mimo wiernego trzymania się pierwowzoru nadał jej koloryt polski, stosuje różne style języka polskiego do odpowiednich sytuacji potrafił nawet wyrazić wiele subtelnych odcieni, od parodii barokowej retoryki do eleganckiego i wyrafinowanego dialogu w duchu klasycystycznych i rokokowych wzorów. Umiał wykorzystać barokowy styl do opisania momentów grozy. Dzięki takim realizacjom stylistycznym bohaterowie komedii nie stawali się marionetkami, jak u Bohomolca, ale postaciami z krwi i kości, mocno tkwiącymi w obyczaju narodowym.

2. Fircyk w zalotach- jest to również przeróbka, a raczej adaptacja komedii Romagnesiego, wystawionej w Theatre Italien. Jednak komedia służąca za wzór to utwór mierny, natomiast jej przeróbka wzrasta do rangi arcydzieła. To trzyaktowa komedia, opiera się, jak większość sztuk Zabłockiego w stylu Theatre Italien, na konflikcie mającym swe źródło w nieporozumieniu wywołanym za pomocą chwytu qui pro quo. Akcja nie obfituje w nadzwyczajne przypadki, skupia się wokół dwu głównych postaci: Fircyka i Podstoliny, prezentując przebieg gry miłosnej obojga amantów, prowadzonej zgodnie z konwencjami epoki, oddaje poszczególne jej etapy. Jest to akcja raczej "wewnętrzna", odsłaniająca psychologię bohaterów, demonstrowaną w szeregu dialogów "amorycznych". Po raz pierwszy można było w komedii polskiej podziwiać finezję uczuć miłosnych. Postaci amantów: rokokowego Fircyka i nieco sentymentalnej Podstoliny, tkwią głębia o w ówczesnym obyczaju, akcje służących: Pustaka-Arlekina i Świstaka, oraz gospodarza domu Arysta i jego żony Klarysy SA ściśle związane z główną intrygą komedii. Zachowane zostały jedności klasyczne: czasu, miejsca i akcji. W związku jednak z odmiennym charakterem sytuacji komediowej głównych bohaterów sztuka stanowi w polskim życiu teatralny, całkowita nowość. Dotychczas główną przeszkoda powodująca zawiązanie się węzła dramatycznego były czynniki zewnętrzne, przeważnie opór rodziców lub opiekunów, bohaterowie nie zmieniali się w trakcie trwania akcji, wchodzili do niej `gotowi' , już ukształtowani, a ich działalność miała na celu usunięcie przeszkód, co realizowali sami przy pomocy służących. W `Fircyku” jest inaczej.

TREŚĆ : Fircyk przyjeżdża na wieś do przyjaciela Arysto, chce ratować podupadłą fortunę przez ożenek z jego bogatą siostrą, młoda wdową Podstoliną. Wyrusza Fircyk do natarcia, stosuje chwyty właściwe stylowi jego bycia: obcesowy, swobodny, a nawet arogancki, cyniczny, stara się być dowcipny, potrafi błysnąć komplementem. Podstolino przyjmuje postawę obronną, niby niechętną i zimną, usiłuje w dowcipnych replikach skompromitować pozę swego adoratora. Flirt zostaje przerwany, od sceny 5 aktu II toczy się dalej dyskurs między nimi. Podstoli na usiłuje zmusić Fircyka do zrzucenia przybranej maski, ustylizowanej na wzór libertyńsko-rokokowy, proponuje zachowanie sentymentalne. Fircyk broni swoich pozycji, rozchodzą się. Wskutek fałszywej informacji, że Podstolina jest zakochana w kimś innym, Fircyk wpada w nie udaną rozpacz, maska spada, dochodzi do głosu prawdziwe uczucie.

Sztuka wyraża aprobatę laickiej postawy opartej na libertynizmie i epikureizmie. Została tu zawarta akceptacja określonej kultury towarzyskiej, galanterii, mającej swe źródło w stylu rokokowym.

Fircyk to postać rokokowa, stosuje chwyty i konwencje przejęte z kultury dworskiej. Zabłocki stworzył tryskająca humorem, pełnokrwistą postać Fircyka.

3. Amfitrion- mimo respektowania w zasadzie kształtu molierowskiego oryginału w realizacji Zabłockiego zatraca się poetycka elegancja wiersza Moliera, jego klasycystyczny umiar, na rzecz sarmackiej, barokowej bujności i zamaszystości. Np. w prologu Merkury 'mówi o Jowiszu: "Często zaniedbuje niebo dla spraw ziemskich", co w polskim przekładzie brzmi: "Często tatuś dla ziemi i niebie ni dudu". Zabłocki poczyna sobie z tekstem Moliera dość swobodnie, skraca niektóre sceny, inne rozwija. Dzięki tym zabiegom, przede wszystkim stylistycznym, mimo pozostawienia bez zmian osób, toku akcji, komedia nabiera odmiennego charakteru, jest typowo polska, właściwie barokowa.

4. KRÓL W KRAJU ROZKOSZY:

Król w kraju rozkoszy (1787)należy do grupy komedii nawiązujących do wzorów komedii dell'arte. Jest to adaptacja utworu Legranda.

Cechy:

• Typowa dla delll'arte fantastyka i farsowy, choć czasem bardzo finezyjny komizm;

• farsowy obraz kraju obfitości ( pays de Cocagne) wraz ze światem sylfów, salamander i gnomów został wprowadzony na polską scenę właśnie za sprawą tej komedii, jego twórczej kontynuacji można się doszukiwać nawet w Balladynie Słowackiego.

• Komedia zapustna w 3 aktach,

• rozgrywa się w typowej dla komedii dell'arte scenerii fantastycznej, przepojonej finezyjnym komizmem,

• jest opowieścią o mirażach świata i nietrwałości jego pokus.

TREŚĆ: Rycerz wędrujący", Filander, zakochany jest z wzajemnością w "infantce trebizondzkiej", Ludwili. Zazdrosny król Kraju Rozkoszy chce wszystko popsuć. Następują farsowe perypetie i zażegnanie niebezpieczeństwa przez czarodzieja Alzora. Akcja toczy się w aurze karnawałowej błazenady, a elementy strywializowanego obrazu literackiego Arkadii oraz "świata na opak" są u Zabłockiego bardziej wydatne niż w pierwowzorze. Do tego dochodzą akcenty satyryczne godzące w króla St. Poniatowskiego.

Osoby

KRÓL BARASZ — giermek i śmieszek Filandra

SZTUFADA — marszałek minister

GAMOŃ — dworski liczebny Ludwili

FRYKASY — minister stanu

HORTULAN, FLORBEL -botaniści ogrodnicy króla

FELICJA, PLACYLLA - damy honorowe

ALZOR — czarnoksiężnik

JASKIER

FILANDER — rycerz wędrujący

FIOŁEK, MACZEK, RÓŻA(???) JASKIER- osoby kwiaty wystawujące

LUDWILA — infantka trebizondzka

ANONIMA

[Drugi Dygnitarz, Dragon, Urzędniki stołu królewskiego, Urzędnicy korony, Straż, Sylfy,

Salamandry, Gnomy, Najady]

Scena w Krainie Rozkoszy

5. SARMATYZM (1785):

Pierwowzór: Les nobles de Provence ,Hauteroche

Charakterystyka:

• Zachowując “plantę i intrygę” komedii obyczajowej Hauteroche'a nadał jej Zablocki koloryt całkowicie sarmacki, akcję osadził w zaścianku szlacheckim, konflikt oparł na zawiści dwóch rodzin : Guronosów i Żegotow.

• Źródłem sporu są sprawy błahe, typowe dla sarmackiego obyczaju, np. „podsiadywanie” w kościelnej ławce żony Guronosa, Ryksy, przez jej rywalkę z domu Żegotow czy długo trwające procesy o pola przylegające do majątków obydwu antagonistów.

• Wątek miłosny prowadzą dzieci zwaśnionych rodzin, Aniela, córka Guronosa oraz równie wykształcony syn Żegotów, Radomir. Ma tu więc miejsce kontynuacja w nieco już innej formie zasadniczej linii sceny narodowej z okresu Bohomolcowego dzięki przeciwstawieniu obskuranckiego świata sarmackiego `starych' oświeconym przedstawicielom młodej generacji.

• Akcja sztuki o dość chwiejnej budowie obfituje w liczne realia obyczajowe polskiego zaścianka, odmalowane żywo, z zacięciem farsowym. Kończy się zajazdem i zgodą, do czego przyczyniła się walnie wzajemna skłonność obojga młodych amantów. Takie cechy sarmatyzmu jak warcholstwo, zarozumiałość, fałszywy honor, ciemnota i obskurantyzm szlacheckiej prowincji, zostały zarysowane w większości scen sztuki.

• Nie ma u autora Sarmatyzmu sentymentu , wbrew współczesnym skłonnościom Krasickiego, dla dawnych tradycji, paradoks natomiast polega na tym, ze żadne z poetów oświeceniowych w Polsce nie potrafił tak dalece dotrzeć do najgłębszych pokładów języka staropolskiego, przystosować go do stawianych wówczas przed literatura i teatrem zadań.

• Trudno to mówić nie tylko o przekładzie, ale nawet o przeróbce, tekst francuski spełnia jakby rolę jedynie inspiracji dla autora polskiego, który wypełnia ów schemat zupełnie oryginalnym tworzywem

• Sarmatyzm nawiązuje do antysarmackiego programu królewskiego, sformułowanego jeszcze w pierwszych sztukach Bohomolca

• Satyra na świat ludzi uważających się za Sarmatów, w istocie będąc miernymi, ograniczonymi mieszkańcami większych lub mniejszych zaścianków.

• Komedia w pięciu aktach

Osoby:

 

MAREK GUEONOS, dumny i kłótliwy szlachcic, domator.

RYKSA, żona jego w takimże ułożeniu, nieco trunkowa.

ANIELA, ich córka, panna grzeczna, mająca polor.

AGATKA, Anieli służąca.

JAN CHRZCICIEL ŻEGOTA, takiż kłótnik i pyszny jak Guronos.

RADOMIR, syn Żegoty, kochający Anielę i od niej kochany.

SKARBIMIR, szlachcic rozsądny, dawniej trybunalczyk.

BOGUMIŁA, siostra Skarbimira, panna grzeczna i wesoła.

BURZYWOJ, powinowaty przez żonę Guronosa, burda, zajazdowicz S, lecz nie mężny;

WIDYMUS, rejent zesłany od podkomorzego powiatowego 6 w pomoc Skarbimirowi ku pojednaniu Guronosa i Żegoty.

WALENTY, syn gajowego z części Guronosa, kochający Agatkę, mający się za rozumniejszego od innych dlatego, że był czas jakiś w Warszawie.

WOJCIECH, sługa Radomira.

RETORTA, awanturnik, pijak, wieszający się przy szlachcie, z okazji lekarz, z potrzeby konował.

BARTEK, MATYS, SOBEK, GRZELA, chłopi z części Guronosa.

CHŁOPI do aktu 4 z części Żegoty, mało mówiący.

 

SCENA we wsi osiadłej po większej części przez szlachtę.

 

6. Pasterz szalony (powst. po 1794, ogłoszony w 1830) - powstał pod koniec życia Zabłockiego, niesie za sobą takie przesłanie:

Kogo scena bawi,

niech się z wad innych śmieje, lecz wprzód sam poprawi

W latach 80. Zabłocki stał się popieranym przez króla , głównym dostawcą repertuaru dla teatru narodowego. Napisał on i wystawił ponad 50 sztuk, z czego zachowały się 22 oraz 15 ułomków

---