18599 img032 (6)

ale nie w zdanie

i — tym bardziej — nie w zdanie

pola widzenia: teraz powierzchnia jabłka praktycznie wypełnia to pole. Zakres uległ więc zasadniczej zmianie.

Rozróżnienie, które ilustruje ten właśnie aspekt metafory oglądu, pozwala na wyjaśnienie szeregu istotnych zjawisk z dziedziny semantyki języka naturalnego. Tak więc opisana w powyższym przykładzie scena, sportretowana przez wybór określonej struktury gramatycznej, może być sensownie wbudowana w zdanie

To jabłko to reneta; szarą chropowatą skórkę lepiej obrać

To drzewo to jabłoń (?); szarą chropowatą skórkę lepiej obrać

To jest sad (*); szarą chropowatą skórkę lepiej obrać.

Odwołując się do wprowadzonych wcześniej terminów Langackera, profil wyrażenia jest ustalony w odniesieniu do zakresu bezpośredniego, czyli do pola widzenia zredukowanego do elementów bezpośrednio sąsiadujących z tym elementem, na którym ogniskuje się konceptualizacja. Innymi słowy, wyrażenie szara chropowata skórka profiluje część jabłka, które jest z kolei częścią jabłoni, która jest częścią sadu.

Zasada ta dotyczy oczywiście konwencjonalnego sposobu widzenia świata, a jej celowe przełamanie da w wyniku tekst, który będziemy skłonni określić mianem „prozy artystycznej”, na przykład:

Weszli w cień sadu. Sięgnął ku gałęzi. „Lepiej obrać”, pomyślał dotykając szarej, chropowatej skórki.

Przejść od kolejnych zakresów maksymalnych do bezpośrednich czytelnik powyższego fragmentu musi dokonać samodzielnie. Jest to utrudnienie, które stanowi

jeden z podstawowych celów tzw. języka poetyckiego, ale które jest niepożądane w warunkach codziennej komunikacji. Dlatego nie jest usankcjonowane konwencją języka.

5.3.3. PIERWSZY PLAN: FIGURA

Kolejnymi aspektem obrazowania jest — jak w oglądzie wizualnym — wybór pierwszego planu. Langacker nadaje temu parametrowi miano pierwszoplanowo-ści (ang. prominence). Elementem pierwszoplanowym jest, z definicji, profil: element, na którym ogniskuje się uwaga mówiącego. Mówiąc brat, wysuwam na pierwszy plan desygnat tego wyrażenia; istotny dla zrozumienia jego znaczenia wycinek struktury pojęciowej pozostaje na drugim planie. Natomiast struktura pełnej sieci powiązań rodzinnych sytuuje się na planie jeszcze dalszym — używając metafory oglądu, „majaczy gdzieś w tle”.

Pojęcie pierwszoplanowości w konceptualizacji sceny odwołuje się do znanej z psychologii postaci opozycji między figurą i tłem. Według praw organizacji procesu percepcji, sformułowanych przez jednego z jej twórców, Maxa Wertheimera, w roli elementów pierwszoplanowych występują te, które mają postać obrysowanych wyraźnym konturem obszarów lub przedmiotów znajdujących się w centrum pola widzenia. Im wyrazistszy kontur i im mniejszy ograniczony nim obszar w stosunku do rozmiarów pola widzenia, tym większe prawdopodobieństwo postrzegania danego obiektu jako figury. Figurami są też elementy ruchome, poruszające się względem innych elementów sceny. Wszystko co nie jest figurą, a znajduje się w polu obserwacji, jest postrzegane jako tło.

W kognitywnym opisie gramatyki języka naturalnego układ sceny rozpatrywany w kategoriach opozycji między figurą i tłem pełni kapitalną rolę. W teorii Langac-

65