32627 pdl6

rżeń demonicznych. Demonologia ludowa ulega rozwinięciu poprzez włączenie do swego kręgu niektórych wyobrażeń demonicznych i postaci na poły demonicznych, jak diabeł, czarownica, śmierć oraz dusze potępione lub pokutujące. Powstaje swoista demonologia ludowo-chrześcijańska. Z kręgu tej demonologii wyodrębniają się pewne drobne grupy wyobrażeń demonicznych na zasadzie ścisłego powiązania z określonymi zawodami, np. demonologia kuźniczo-górnicza, bartnicza itp. Na okres ten przypada także kształtowanie się ludowej formacji katolicyzmu polskiego, reprezentującego — w sferze wierzeniowej — swoisty konglomerat różnorodnych wątków ma-giczno-religijnych, wśród których znalazły się i liczne wyobrażenia demonologii ludowo-chrześcijańskiej.

3. Okres XIX — pierwsza połowa XX w. (do II wojny światowej). Ujawniają się tendencje radykalne i antyklerykalne w poglądach społeczności wiejskiej oraz — w latach międzywojennych — zaznacza się spadek literatury konfesyjnej i jarmaczno-odpustowej w zakresie oddziaływania na sferę wierzeń ludowych. Nastąpił bardzo wyraźny (zwłaszcza w XX w.) proces zamierania i zanikania poszczególnych wyobrażeń demonicznych. Natomiast ludowe wyobrażenie diabła utraciło swoją pierwotną ostrość zgodną z duchem doktryny chrześcijańskiej. Stał się on postacią o cechach wręcz satyrycznych i groteskowych, co szczególnie znalazło swój wyraz w sferze folklorystyki. W XIX w. do wierzeń ludowych Kościół wprowadził wyobrażenie anioła-stróża, jako przeciwstawienie wyobrażeń diabłologicznych. Popularyzowano tę postać w literaturze jarmarczno-odpustowej oraz w różnych formach lokalnej twórczości plastycznej. Ponadto do sfery ludowo-chrześcijańskich wierzeń demonicznych przeniknęły pewne wątki wierzeń żydowskich. Dla okresu tego natomiast charakterystyczny był rozwój folklorystyki (bajki, opowiadania i porzekadła) i sztuki ludowej podejmującej treści wierzeń demonicznych.

4. Okres po II wojnie światowej przyniósł zasadnicze przemiany w społeczno-ekonomicznym, politycznym i kulturowo-obyczajowym życiu wsi polskiej, co w konsekwencji zintensyfikowało proces zanikania wierzeń demonicznych. Jak wykazują materiały z badań terenowych, podejmowanych przez różne ośrodki etnograficzne, najsilniej jeszcze zachowały się rudymenty wierzeń w istoty diabłologiczne. Przechowały się także liczne ślady wierzeń w czarownice i uprawiane przez nie praktyki czarodziejskie. Generalnie można stwierdzić, iż czasy współczesne nie sprzyjają rozwojowi wierzeń demonicznych, których ginące ślady można niekiedy jeszcze zarejestrować w folklorze, kulturze obyczajowej i sztuce ludowej.

Jak wobec tego przedstawiają się najogólniejsze zarysy polskich wierzeń demonicznych ukształtowane w omówionym powyżej okresie historycznym? Poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie w zasadzie poświęcone jest całe niniejsze opracowanie. Punktem wyjścia do tych poszukiwań jest kwestia usta-

39