40807 Obraz (524)

się od kombatanctwa, a związek swej książki z doświadczeniem historycznym pojmował jedynie w świetle swych filozoficznych przekonań.

Dżuma pojawia się i znika niczym diabeł ze średniowiecznych podań - gwałtownie i tajemniczo. Inaczej wojna - zapowiada ją zwykle polityczny kryzys, a jej przebieg aż nazbyt wyraźnie zależy od ludzkiej woli. Gdyby Camus, sam zaangażowany w Ruch Oporu, opisał wydarzenia okupacji, mówiłby o historycznym doświadczeniu, które każdy uczestnik czy świadek inaczej pamiętał, inaczej rozumiał. Camus nie lubił o tym mówić, nie lubił, gdy pytano go o udział w podziemiu: „Pytacie mnie, z jakich powodów opowiedziałem się po stronie Ruchu Oporu. Nie ma sensu zadawać tego pytania pewnego typu ludziom, do których należę. Wydawało mi się, i nadal mi się wydaje, że nie można być po stronie obozów koncentracyjnych.” Postawę wobec wojny, wobec okupacji Camus wyraził w swym działaniu, a jeśli pisał o niej - były to artykuły do prasy podziemnej, gdzie chodziło właśnie o działanie i walkę. W literaturze - zamiast odwoływać się do tego - stworzył mityczny obraz zarazy, której interpretacja nie polega przecież na zastanawianiu się: jak to było naprawdę?

Współczesny Camusowi (urodzili się obaj w tym samym roku) francuski hermeneuta, filozof religii Paul Ricoeur pisze w Symbolice zła: „Mit nie może być ani historią, która wydarzyła się w jakimś miejscu i czasie, ani wyjaśnieniem. [...] Musimy raz jeszcze wrócić do funkcji symbolu. Jak stwierdziliśmy, symbol otwiera i odkrywa pewien wymiar doświadczenia, który bez niego pozostałby zamknięty i przesłonięty.”¹ W eseju Zło zaś Ricoeur mówi: „to, że filozofia i teologia stają wobec zła jak wobec bezprzykładnego wyzwania, zgodnie acz nie bez bólu przyznają najwięksi myśliciele tak w jednej, jak w drugiej dyscyplinie. Ważne tu jest nie tyle samo stwierdzenie, co sposób, w jaki przyjmowane jest owo wyzwanie czy wręcz poraż-

P. Ricoeur Symbolika zła, przeł. Stanisław Cichowicz, Maria Ochab, Warszawa 1986, s. 156-157.

ka: czy ma ono skłaniać, aby myśleć mniej, czy prowokować, aby myśleć więcej czy wręcz inaczej?”¹

Doświadczenie wojny światowej, rewolucji, komunizmu, nazizmu, holokaustu, bomby atomowej, obozów koncentracyjnych, stalinowskich łagrów-to nieznane w europejskich dziejach doświadczenie zagłady, doświadczenie zła, które urzeczywistniło się jako siła totalna. Zdać sprawę z tego, co dziś znaczy zło, opisać doświadczenie i wskazać konsekwencje tego doświadczenia jest wciąż zadaniem niespełnionym lub spełnionym jedynie po części. Filozofia próbowała na różne sposoby interpretować to doświadczenie, szukała jakiegoś wyjaśnienia, racjonalnego przybliżenia tych zjawisk, Formułowała nowe postulaty etyczne, zmieniała definicję człowieczeństwa. Wreszcie - coraz wyraźniej zaczęła przyznawać, że problem zła, ten najbardziej aktualny i uniwersalny jednocześnie problem świata, więc i naszego myślenia, to problem graniczny filozofii. Myślenie, jak długo pozostaje racjonalne, nie może ogarnąć tego problemu. Martin Heidegger, jeden z najważniejszych myślicieli współczesności, konsekwentnie na ten temat milczał.

Filozofia wciąż szuka języka, zdolnego „udźwignąć” problem zła. W literaturze jest to z pozoru zadanie łatwiejsze, ale ów pozór przysparza wielu nieporozumień. Pisarze tacy, jak Borowski czy Szała-mow stworzyli własny gatunek literatury faktu, gdzie zło objawia się niemal bez pośrednictwa fikcji; Camus, przeciwnie, opisał historię „wykoncypowaną”, obmyślaną starannie co do fabuły, typu narracji i prezentacji bohaterów. Wszystko, co w tej książce „faktograficzne”, jest zmyślone. Zdarzenia, postaci, sytuacje i rzekomy dziennik zarazy należą do fikcji. Ale fikcja ta spełnia filozoficzne zadanie: może dotyczyć historycznej prawdy, przede wszystkim jednak mówi o złu ^ i wyraża prawdę metafizyczną.

Co to dalej znaczy? Zło metafizyczne, zło radykalne - jak je rozumieć? (Camus napisał o tym całą powieść, poniższe uwagi mogą być

53

1

P. Ricoeur Zło, przeł. Ewa Burska, Warszawa 1992, s. 12.