43136 P1070584 (2)

W drodze przewartościowań kontekstowych powstają nie tylko spójniki, ale i inne wyrazy funkcyjne, np. przyimki. Często zresztą te same elementy leksykalne, pierwotnie pełnoznaczne, zaczynają funkcjonować zarówno w roli spójników, jak i przyimków. Typowym przykładem takiego rozwoju semantycznego mogą być losy słowa podczas. Jest to z pochodzenia wyrażenie przyimkowe pod czas, które zleksykalizowało się, przekształciło w zrost i w związku z następującym po nim rzeczownikiem zyskało funkcję przyimkową (pod czas wojny > podczas wojny), a spójnikową — w pozycji przed spójnikiem gdy (podczas gdy). Ten sam zrost miał też w przeszłości znaczenie przysłówkowe “niekiedy, czasem’, np. „I głupi podczas mądrze odpowie”. Cn. Ad. 8, 873; „Rzadko, ale przecie podczas to bywa”. Fur. Uw. G. b., L.

Podobnie wbrew — dziś przyimek o znaczeniu przyzwalającym — miało dawniej funkcję przysłówka, typową jeszcze dla tekstów Osiemnastowiecznych („Żołnierz taki stanie dobrze wbrew nieprzyjacielowi”. „Pamiętnik Polityczny i Historyczny”, 1782 — 'wprost, oko w oko*), a nawet dziewiętnastowiecznych: „Porządek dziedziczny (...) wbrew przeciwny słowiańskiemu obyczajowi”. Mick. Hist. 80, Dor. Przesunięcie wbrew do kategorii przyimków było zapewne rezultatem procesu perintegracji syn taktycznej. Mianowicie w zdaniach typu: „Rozkazy jego sprzeciwiały się wbrew planom Jasińskiego”. Kołł. Pam. Zajączk. 163, Dor. — człony planom i wbrew stanowiły wprawdzie dwa równoległe podrzędniki czasownika sprzeciwiać się (sprzeciwiać się planom — sprzeciwiać się wbrew, tj. 'wprost, bez osłonek, zdecydowanie’), ale jednocześnie nawiązywała się między wtórna zależność składniowa (wbrew planom “przeciwstawiając się planom’). Typowość kontekstów celownikowych współwystępujących z przysłówkiem wbrew (por. cytowane wcześniej przeciwny wbrew obyczajowi) sprawiła, że ustabilizował się on na stałe w takim schemacie, zyskując tym samym właściwości przyimka.

Wreszcie swoiste warunki kontekstowe stanowią podłoże przeobrażania się wyrazów pełnoznacznych w partykuły modalne. Powstały zapewne w początkach XVI w. rzeczownik chyba¹⁵ był początkowo używany w znaczeniu 'niedostatek, niepowodzenie, błąd’, np. w przysłowiu: „Kto ma ryby, ma chyby”. 'straty', Cn. Ad., L; „Chybę naprawił”. Sień. Lek. 194, Sł. Sz. 'omyłkę, błąd’. W słowniku Mączyńskiego odnotowany jest jeszcze jeden odcień znaczeniowy: 'podstęp’ („Fałsz, zdrada, chyba w kupieotwie”. 414 b, Sł. Sz.). Knapiusz podaje z kolei: „Chyba przyrodzona w rodzeniu, płód dziwny”. W dalszym swoim rozwoju wyraz — w zależności od typu kontekstu — ulegał różnorodnym przeobrażeniom funkcjonalnym, zyskał np. wartość spójnika o znaczeniu ekskluzywnym (wyłączającym) “tylko,

*• Brak przykładów jego użycia w Słowniku Staropolskim, jest tylko notowany podstawowy czasownik chybić-

wyłączni' (np. „Nic nie nalazł na fidze, chyba liście samo”. Sekl. Math. 21) L), stał się też przyimkiem inkluzywno-ekskluzywnym, znaczeniowo odpowiadającym współczesnym elementom oprócz, poza („Chyba mnie nie m$sz inszego boga”. 1 Leop. Jes. 45, b, L; „Czemu wszelkie zwierzę, chyba człowieka, uszami rusza”. Glab. Gad. B 8 v, Sł. Sz.), a w pozycji przed spójnikami (np. chyba, czy...) przekształcił się w partykułę modalną (kto wie, czy...)^ie.

Znaczna liczba partykuł wywodzi się z przysłówków, zmodyfikowanych semantycznie działaniem określonych kontekstów. Znaczenie adwerbialne miał zrost owszem 'całkowicie, ze wszystkim’, np. „Zygmunt August, choć pokój miłował, przecie nie owszem do spraw rycerskich nie był sposobny” Biel. 593, L — 'nie całkowicie’; „W interesie nie owszem sumiennym”. Nieś. 1 38, L — 'niezupełnie, niecałkowicie’. Wartości partykuły twierdzącej wyraz nabrał zapewne w połączeniach ze spójnikiem i, np. „Angelika mu na myśl przychodziła. 1 owszem nigdy mu z niej nie schodziła*. Koch. P. Orl. 1, 219, L. Jest to zmiana stosunkowo świeżej daty, bo w połowie XIX w. było jeszcze możliwe przysłówkowe zastosowanie wyrazu ¹¹. Natomiast proces o wiele starszy stanowi przekształcenie w partykułę .przysłówka nawet (o pierwotnym znaczeniu 'na ostatek, na koniec’ ^{1 2 3 4}), które się dokonało przypuszczalnie w XVII w.⁵ Kjjharakterystyczne jest to, że nabycie przez wyraz funkcji partykularnej wiąże się z zatarciem przejrzystości jego budowy słowotwórczej i zatratą, właściwej mu dotychczas motywacji semantycznej (por. na wet — 'na deser’). Tak ewoluował przysłówek wcale — od wyrazistej treści 'nienaruszenie, w całości’ („To wszystko jest wcale i nic Turcy nie ruszyli”. Star. Dw. 7; „Tym sposobem mieli być zdrowi i wcale”. Birk. Dam. 82, L.), poprzez .odcień 'w całości, we wszystkich szczegółach* („Ładny wcale, kochać go muszę". Teat. 20, 31, L.), do znaczenia zupełnie’, w którym wyraz staje się już tylko intensyfikatorem partykuły przeczącej („Wcale nie posiedziałem tego”).

O ile w., omówionych dotychczas przykładach o zmianach funkcjonalnych wyrazów decydował kontekst leksykalny lub syn tak tyczny (np. pozycja przed spójnikiem), o tyle dla ewolucji znaczeniowej przysłówka

175

1

„Nie mam odpowiedzi od Kaczyńskiego; list, który do niego pisałem, chyba czy

2

się nie zatracił (...)". Mick. Listy II, 269, Dor.

3

„Gladiatorom poświęcił odtąd owszem wyłącznie wszystkie swoje godziny, swoje zajęcia”. Tysz. Rozb. II, 200, Dor.

4

“ „Słusznie my Boga za wżdy naprzód wspominamy, naprzód i nawet, bo stąd wszystko dobre mamy” Koch. J. Dz. 1, L. Sam wyraz powstał przypuszczalnie w XVI w., nie notuje go bowiem Słoumik Staropolski.

5

“Słownikarz szesnastowieczny, Jan Mączyński, tak interpretuje treść tego wyrazu: „Ostatnią potrawę, jako są wszelakie owoce, które z serem dawają na stół, po • wszystkich potrawach, wet u dworu zowią”. Wyrażenie na wet w znaczeniu Pierwotnym pojawia się np. w tekście Kochanowskiego: „Gdy się najedli, obrusy gabrano, a potem na wet szachownicę dano”. Dz. 87, L.