544 545 2

Skąponóg Huxleja —Jteucojw huxlei (ryc. 203E) zamieszkuje Europę, _ma 6 tergitów tułowiowych.

Skąponóg leśny — fauropu&jikuticus występuje pospolicie w lasach Europy.

D z i a ł: tyłopłciowe — Opisthogoneata Podgromada: pareczniki — ChUopoda

Diagnoza; wije mające dwie pary szczęk, pierwszą parę odnóży tułowiowych wykształconą w duże kolce z ujściami gruczołów jadowych, nieparzyste otwory płciowe na przedostatnim segmencie tułowia.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Pareczniki są szeroko rozprzestrzenione, ale najliczniej występują w krajach subtropikalnych i tropikalnych. Ok. 2500 gatunków (w Polsce ok. 60). W górach dochodzą do 2000 m. Żyją w glebie (niektóre zieminkokształtne przemieszczają się w glebie na głębokość do 50 cm, wykorzystując szczeliny i chodniki dżdżownic, skolopendry kopią chodniki i komory mieszkalne), w ściółce leśnej, pod kamieniami, w ogrodach i cieplarniach. Są drapieżne, żywią się głównie owadami i larwami różnych stawonogów, drobnymi bezkręgowcami, a duże gatunki tropikalne polują na drobne ssaki. Niektóre gatunki wydzielają świecące substancje.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA Budowa zewnętrzna

Długość ciała pareczników jest różna, wynosi od 3 mm do 30 cm. Ciało jest grzbieto-brzusznie spłaszczone, najczęściej smukłe. Składa się z wyraźnie odgraniczonej głowy i tułowia.

Głowa ma na bokach oczy proste skupione w zespoły, albo oczy złożone (przetarcznikokształtne). U zieminek, wielu skolopender i niektórych drewniaków oczu brak. W pobliżu oczu, u przetarcznikokształtnych i drewniaków, występuje parzysty narząd Tómósvary’ego. Czułki są nitkowate, wieloczłonowe, zbudowane z 13-400 członów. Żuwaczki są jednoczłonowe, przystosowane do gryzienia. Szczęki są dwugałęziowe. Szczęki I mają wieloczłonowe płaty żujące i głaszczki. Druga para szczęk nie ma płatów żujących, jest głaszczkopodobna i służy do przytrzymywania pokarmu. Jest zrośnięta w prymitywną wargę dolną.

Tułów jest złożony z różnej liczby segmentów, od 18 do 174. Segmenty są równej wielkości (segmentacja homonomiczna), albo pomiędzy segmentami szerszymi występują mniejsze (segmentacja heteronomiczna, ryc. 205C). Parzyste odnóża występują w liczbie 15—171 (liczba par u wszystkich gatunków jest

Ryc. 205. Wije tyłopłciowe. A — zicminck Geophilus sp., B — skolopendra Scolopendra sp., C — drewniak Lilhohius sp., D — przetarcznik Sculigera coleopirala

nieparzysta). Pierwsza para odnóży tułowia jest masywna, duża, na końcu zaopatrzona w potężne pazury, w których znajdują się ujścia gruczołów jadowych. Duże biodra tych odnóży są zrośnięte ze sternitem, wydłużone do przodu i nakrywają przysadki gębowe głowy. Nazywane są szczękonóżami. ale nie odpowiadają szczękonóżom skorupiaków, gdyż noszący je segment nie jest zrośnięty z głową. Szczękonóża służą do zabijania zdobyczy i obrony. Dalsze odnóża są 7 członowe, osadzone po bokach segmentów, podobnie zbudowane jak u owadów. Ostatnia para odnóży ma znaczenie czuciowe albo obronne i odpowiednio jest silnie wydłużona, albo ma kształt pazurów, które mogą być składane w zagłębienia jak ostrza w oprawki scyzoryka. Ostatnie trzy segmenty: przedpłciowy, płciowy (z otworem płciowym i u niektórych gatunków z drobnymi gonopodami) oraz telson, nie mają odnóży, są wąskie i mogą być wciągane do ostatniego segmentu z odnóżami (ryc. 206B).

Ryc. 206. Wij drewniak. A — brzuszna strona głowy, B — budowa wewnętrzna samca; c — czułek, c —jelito, g — głaszczck szczęki II pary, j —jądro, k — szczękonóżc. m — cewka Malpigliicgo, n — brzuszny łańcuch nerwowy, p — pęcherzyk nasienny, r — gruczoł tylny, s — szczęka I pary, t — telson, u — gruczoł szczękowy, w — zwój mózgowy, z — żuwaczka