55764 P1240331

nowo> odlew, Jednak trudno wykluczyć kucie, np. przy dopracowywaniu kształtu k*błąka czy montażu na nim szpili. Wielce lnatrufctywne dla rozwalać technologicznych są badania 1 spostrzeżenia A. Oldeberga , tyczące zapinek skandynawskich, poparte analizami metaloznawczymi, w tym radio-skopowymi. Według tego badacza zapinki płytowe (różnyoh odmian) odlewano w technice wytapianych modeli woskowych, przy użyciu glinianych form niszczejących, a sam proces technologiczny przebiegał w kilku fazach:

• formowanie w bryła odpowiednio przygotowanej gliny# czyli przyazłym płaszczu forsy odlewniczej, owalno-ai sęczkowa tych zagłębiać i nadawanie im odręcznie lub za pomocą specjalnego wzorca czy starej zapinki żądanego kształtu, z uwzględnieniem plastycznej ornamantyki przyszłych górnych powierzchni tarczek,

. wypełnianie zasłębień cienką warstwą wosku w calu uzyskania woskowej kaloty, połączone z cyzelecją detali,

-    dołączenie do obu kalot woskowego modelu kabłąka i otrzymanie tym sposobem całkowitego modelu Zapinki, spoczywającego na podkładzie glinianym (płaszczu toraj),

. formowania w płaszczu glinianym kanałów wlewowych dla metalu i od-oowis trzających dla gazów#_a

-    przykrycie całości najpierw warstewką drobnoziarnistej, szlamowanej, później nadkładam gruboziarnistej gliny,

-    wysuszanie forsy odlewniczej i termiczne usunięcie z jej    wnętrza

woskowego modelu.

Tak przebiegający w generaliach proces odlewu zapinek miał niekiedy pewne oboczności (na przykład wytwarzanie tarczek „dekorowanych* na spodniej stronie - por. wyżej o okazie z Kalisza Pom., nawiązującym do licznych analogii z terenu środkowej 1 zachodniej Szwecji). Mikroskopowe prospekcje wyrobów wykazały, że „zdobiny" wykonano przez wyrycie ich    nie

na gotowej tarczce, lecz metodą zgłębienia ich wzoru Jeszcze no modelu woskowym. „Zdobiny" te nie miały estetycznego ani praktycznego znaczenia, wobec czego przypuszcza się, iż stanowią one bliżej nieokreślone znaki magiczne bądź też znaki .firmowe* waraztatów wytwarzających . Jedna z koncepcji ubległowiecznych badaczy skandynawskich zakłada, ta    pierwotna

praktyczna funkcja omawianych elementów (żeberkowe wzmocnienie tarczki) z czasem przerodziła sit * funkcję czysto ornaaentacyjną. Z hipotezą tą trudno si* zgodzić ze względów oczywistych (dekoracja niewidocznej strony tarczki!), nadto brak poparcia dla sugerowanej przemiany w mtnrlale źródłowym, uporządkowanym w szeregi typologlczno-chronologlczne. Znana nq również Inne snosoby produkcji zapinek płytowych. Wydaje się, te w pewnych przypadkach ta-czfci odlewano oddzielnie, po czym kabłąk dolewano do

** 0 I d i b t r g 1933,    *3k-236.

⁶⁹ B * u d o u 1900, i*. 73*

Olsbauson    a, •'•20. n.

nich; w ten sposób końcówki kabląka silnie obejmowały brzeg tarczek. Niekiedy konstruowano w krawędzi tarczki specjalny otwór, przez który przenikała dolewana końcówka kabląka. Trudno stwierdzić, czy było to rozwiązanie pierwotnie zamierzone, czy też raczej reperacja uszkodzonego okazu.

Przy dwuetapowym procesie wytwarzania można by się spodziewać stosowania odmiennego składu allażu w kabląku 1 w tarczkach. Ret im    technologiczny

wymagałby bowiem w kabląku brązu o większej zawartości cyny, czyli niższej temperaturze topnienia. Zapobiegałoby to nadtopieniu brzegu tarczek w trakcie dolewania do nioh końcówek kabląka. W okazach polskich, podobnie jak skandynawskich, dolewy formowano na spodniej stronie tarczki m.in. w trójkąty o starannie ściętych krawędziach, karbowanych nieraz poprzecznymi naoięoiami (Dzwonowo, Chlopowo). 1 tu nie wiadomo, czy był to z góry zamierzony sposób spojenia kabląka z tarczkami, czy zabieg reper' yjny, wtórny. Do drugiej wersji przychylilibyśmy się w przypadku okazu z topowa, gdzie dolany trójkąt widoczny jest tylko ns jednej tarczce, odczas gdy na drugiej obserwujemy inne, prawdopodobnie pierwotne łączeni¹ z zastosowaniem trzech wideloowato ułożonych żeberek. Nie jednakowość rodzajów spojeń w zapince z Rzeczenicy wskazuje również na reperację. Zauważamy, że łączenie kabląka z tarczką (BOgelpunkt) było w aspekcie mechanicznym najsłabszym miejsoem całej zapinki.

Szpile odlewano (może częściowo dokowano) oddzielnie, a następnie mocowano ich obejmę na kabląku przesuwając przez pozostawioną w niej celowo szczelinę.

Złożoną, a wielce Istotną problematykę prowenlencyjną zapinek rozjaśnić mogłyby wszechstronne analizy metaloznawcze, kontynuujące w dużych seriach badania skandynawskie.

Dyspersja znalezisk zapinek płytowych z gładkimi tarczkami na ziemiach polskich (mapa IV) dotyczy części Pomorza Zachodniego i Środkowego, ograniczonych biegiem Wieprzy, górnej Brdy i Gwdy na wschodzie. Główny oiąg znalezisk układa się wzdłuż tzw. garbu pomorskiego. Poza Pomorzem omawiana odmiana zapinek występuje w luźnym rozrzucie i ubogiej liczebnie reprezentacji na terenie Meklemburgii i w dorzeczu środkowej Łaby .

Obfitujące w dobre wyznaczniki chronologiczne skarby pomorskie dokładnie ustalają chronologię zapinek na V EB, przy czym E. Sprockhoff opowiada się za wczesną fazą tego okresu, paralelizując ją nieprecyzyjnie z HaB, czyli horyzontem młodszych środkowoeuropejskich kultur pól popielnicowych, i wywodząc w prostej linii ze starszych zeplhek płytowych z IV EB o nie zdobionych tarczkach. Uznaje jednak analizowaną odmianę za produkt par exoellance meklembursko-pomorski, którego główny obszar dystrybucji leży na wschód od Odry, pokrywając się tam mniej więcej z zasięgiem prototypowych zapinek z TV EB⁷². Te ostatnie istotnie znajdujemy nad dolną Odrą,

⁷¹    0 1 do b o r g 1933*    161, ryc. 153a (aapa)| Sprockhoff 1$5fc,

t. TI. mana W,

⁷²    3 p r o o k h o f f 1956, t. X, s. 210, 211.