74275 img950 (3)

mawiających za tym, że np. z artykulacyjnego punktu widzenia dźwięczność głoski [z| jest ważniejsza niż jej twardość i odwrotnie. Podobnie rzecz się ma z akustycznym opisem głosek. Próba udowodnienia, że np. szerokość pasma szumów jest cechą istotniejszą niż czas trwania Fo, z góry skazana jest na niepowodzenie. Nie istnieją bowiem racjonalne argumenty przemawiające za takim rozwiązaniem. Wszystkie wymienione tu cechy znamienne są dla głoski [z], Z fonetycznego punktu widzenia są więc równouprawnionymi elementami jej charakterystyki.

Fonologia tymczasem bada jedynie te właściwości dźwięków mowy, które stają się istotne nie ze względu na fakt, że w ogóle postrzegamy je w jakimś jednostkowym akcie mowy, lecz dlatego, że pełnią określoną funkcję w systemie językowym, np. służą rozróżnianiu znaczeń wypowiadanych wyrażeń. Przedmiotem badań fonologicznych są zatem jedynie te zjawiska znamienne dla tekstów mówionych, które decydują o sensie i sposobie rozumienia tekstów. Chodzi więc o cechy, które ważne są z systemowego, nie zaś jednostkowego punktu widzenia. W fonologii bierze się pod uwagę te cechy, które nie tylko ze względu na wolę nadawcy, lecz przede wszystkim na mocy określonych reguł systemowych w procesie komunikacji pełnią funkcję diakrytu. W literaturze językoznawczej wyróżnia się trzy typy funkcjonalnie zróżnicowanych diakrytów, a mianowicie:

1.    Cechy d y s t y n k t y w n e (odróżniające) — są to takie właściwości dźwięków, które służą rozróżnianiu znaczeń wyrazów, por.:

tom — [tom] : [dom] — dom

tata — [tata] : [data] — data

Cytowane tutaj pary wyrażeń różnią się znaczeniem leksykalnym ze względu na opozycję [t] : [d]. Jedyną cechą odróżniającą te głoski jest dźwięczność. Musimy więc uznać ją za cechę dystynktywną. Ona bowiem jest jedynym wykładnikiem różnicy znaczeniowej między wyrazami tom, tata względem wyrażeń typu dom, data.

2.    Cechy konfiguracyjne, wśród których wyodrębnia się:

a)    cechy delimitacyjne (rozgraniczające) — są to takie właściwości tekstów mówionych, które sygnalizują liczbę jednostek występujących w tekście i jednocześnie wskazują granice między tymi jednostkami.

Niektórzy badacze przyjmują, że taką funkcję pełni akcent w języku polskim, który „sygnalizuje granicę wyrazu przypadającą zwykle po sylabie akcentowanej, por.:    ^    ^

zabawka małego braciszka — [zabafka mauego braćiśka]” (Laskowski 1978: 89, zob. na ten temat także Wierzchowska 1981: 218).

b)    cechy kulminacyjne (kulminatywne) — są to takie właściwości, które sygnalizują jedynie liczbę jednostek tekstu, nie wskazując granic między tymi jednostkami. Przykładem fonologicznej cechy kulminacyjnej (kulminatywnej) jest swobodny akcent wyrazowy w języku rosyjskim. I. Sawicka twierdzi, że ze względu na wspomniane wyżej liczne odstępstwa od paro-ksytonezy akcent wyrazowy w języku polskim także jedynie sygnalizuje liczbę wyrazów w tekście, pełni zatem funkcję kulminatywną, nie zaś delimitacyjną (por. Sawicka 1988: 157).

3. Cechy ekspresywne (emfatyczne) — są to właściwości dźwięków wykorzystywane do sygnalizowania emocjonalnej postawy mówiącego. Na przykład w języku polskim taką funkcję może pełnić wzdłużenie samogłosek lub wzmocnienie spółgłosek, por.:

taka ryba — [taaaaka ryba]

ty draniu — [ty drrrrańu] (zob. Laskowski 1978: 89).

W świetle poczynionych tutaj ustaleń wypada stwierdzić, że z fonologicz-nego punktu widzenia za istotne uznamy tylko niektóre spośród wyżej wymienionych cech fonetycznych przykładowo podanej głoski [z]. Niewątpliwie jej cechą dystynktywną jest dźwięczność. Ona bowiem służy rozróżnianiu znaczeń wyrazów typu koza — [koza] : [kosa] — kosa. Obserwacja pary wyrażeń typu koza — [koza] : [kona] — kona prowadzi do wniosku, że [z] wchodzi w opozycję pod względem nosowości z głoską [n]. Ustność [z] jest więc cechą dystynktywną różniącą znaczenia porównywanych tutaj wyrażeń. Podobnie rzecz się ma ze szczelinowością i przedniojęzykowością. Przekonuje o tym porównanie z jednej strony wyrażeń typu gaza — [gaza] : [gada] — gada, z drugiej zaś koza — [koza] : [koźa] —- kozia.

Pierwsza para wyrazów różni się znaczeniem ze względu na opozycję szczelinowości [z] wobec zwartości [t]. Druga para wyrazów ma zróżnicowane znaczenia ze względu na opozycję przedniojęzykowo-zębowości [z] wobec środkowojęzykowości [ź].

Przyjrzyjmy się teraz dwóm równouprawnionym możliwościom fonetycznej realizacji wyrażenia Zanzibar, por.:

Zanzibar— [zanzibar] albo [zanz’ibar|

Bezpośrednio przed samogłoską [i] może pojawić się tutaj głoska twarda [z] albo głoska zmiękczona [z’]. Dostrzegana między nimi różnica dotycząca udziału środka języka w procesie artykulacji nie pociąga za sobą zróżnicowania znaczeń wyrazów. Zarówno w wypadku pojawienia się głoski twardej [z], jak i w wypadku pojawienia się zmiękczonego dźwięku [z’] otrzymujemy jednostkę mającą identyczne odniesienie przedmiotowe. Twardość [z] nie jest więc w tym wypadku cechą dystynktywną.

Dotychczasowe rozważania prowadzą do wniosku, że między fonetyką a fonologią istnieją poważne różnice dotyczące zarówno przedmiotu obserwacji, jak i celu badań. Różnice te można przedstawić w formie następującej tabelki:

Ml