75942 Roman Ingarden1

42 Roman Ingarden

mogło dać. Konkretyzacja dzieła literackiego, a dzieła sztuki literackiej W szczególności, jest£wypływem spotkania się dwu różnych czynników: samego dzieła i czytelnika, a w szczególności jego twórczych i odtwórczych czynności, które spełnia podczas lektury^ Czynności te — odpowiednio do złożonej budowy dzieła sztuki literackiej — są bardzo różnorodne i przebiegają w bardzo rozmaity sposób w zależności od samego dzieła i jego własności, od struktury psychicznej czytelnika, jego sprawności w lekturze, od jego upodobań itd., wreszcie od warunków zarówno subiektywnych, jak i obiektywnych, w jakich odbywa się czytanie dzieła. Że zaś przebieg czynności czytania i różnych reakcyj, jakie dzieło wywołuje w czytelniku, odbija się na strukturze i szczegółowych własnościach konkretyzacji, więc nawet przy wielkim wysiłku czytelnika, żeby dzieło czytane odtworzyć jak najwierniej w wytwarzanej właśnie konkretyzacji,^poszczególne konkretyzacje różnią się znacznie pomiędzy sobą, a także mniej lub więcej od samego dzieła, ^est ich przede wszystkim wiele, w przeciwstawieniu do jednego i tego samego dzieła, każda z nich bowiem odpowiada jednemu odczytywaniu dzieła i. Jeżeli pewne dzieło czytamy po raz wtóry (co zresztą nie zdarza się nam na ogół tak często), to poprzednio przez nas utworzone konkretyzacje wpływają, w pewnej mierze przynajmniej, na własności konkretyzacji właśnie tworzonej. Nie jest ona jednak „przeróbką” dawnych, lecz czymś w stosunku do nich całkiem nowym, drugim. Ilu czytelników i ile odczytań tego samego dzieła, tyle nowych tworów intencjonalnych,/które nazywamy konkretyzacjami dzieła: wspólne im wszystkim jest to'że — o ile tylko konkretyzacje trzymają się jako tako w ramach „poprawności” — w każdej z nich przejawia się jedno i to samo dzieło, zyskując lub tracąc na wartości przez współwystępowanie z uzupełnieniami i transformacjami, które mają swe źródło wyłącznie w czynnościach percepcyjno-konstrukcyjnych czytelnika.

Zastanówmy się jednak trochę bliżej nad tym,_czym się różni konkretyzacja dzieła sztuki literackiej od samego dzieła,, którego jest konkretyzacją? W tym celu trzeba ograniczyć się do konkretyzacyj, które przynajmniej w pewnych granicach (w przybliżeniu) są „poprawne’^, Gdybyśmy bowiem chcieli uwzględnić wszystkie konkretyzacje, jakie są możliwe z jednego i tego samego dzieła, stanęlibyśmy przed zadaniem nierozwiązalnym, albowiem wówczas nikną wszelkie granice możliwej rozbieżności między dziełem a konkretyzacją. W granicznym wypadku możemy w danym razie natrafiać na kon-

¹    To odczytywanie ulega przy wszelkich większych dziełach wielokrotnym przerwom. Nie ulega wątpliwości, że odbija się to na konkretyzacji danego dzieła, często w sposób ujemny, ale nie da się tego zwykle uniknąć.

²    Łatwo wprowadzić pojęcie „konkretyzacji poprawnej”, ale trudno jest niezmiernie podać kryteria, które odróżniają w sposób niezawodny konkretyzacje „poprawne” od „niepoprawnych”. Przekonały mię o tym rozważania przeprowadzone przeze mnie w książce O poznawaniu -dzielą literackiego. Sprawa ta stoi bowiem w ścisłym związku z zagadnieniem kryteriów

----------■ •

kretyzacje, po których własnościach wcale nie można już poznać, że one są konkretyzacjami danego dzieła, a jedynie informacja postronna, że to miała być jego konkretyzacja, kazałaby nam je jeszcze zaliczać do zbioru jego konkretyzacji. Wówczas „konkretyzacja” tego rodzaju właściwie wszystkim różni się od dzieła, zagadnienie nasze staje się wtedy nieokreślone.

Ograniczając się więc tylko do pewnych wybranych konkretyzacji dzieła sztuki literackiej3 możemy typowe różnice między nimi a dziełem scharakteryzować w następujący sposób:

Bardzo doniosłajóżnica zachodzi przede wszystkim w warstwie brzmie-niowej dzieła literackiego. O ile mianowicie akt twórczy autora, resp. system znaków przez niego dobrany, wyznacza jedynie w sposób czysto myślowo--intencjonalny wszelkie twory i zjawiska językowo-brzmieniowe w samym dziele, o tyle twory te przybierają w konkretyzacji postaćjcałkiem konkretną, pojawiając się — przy faktycznym głośnym odczytaniu („wygłoszeniu”) dzieła — na r?^alny^ra konkretnym materiale głosowym.) Zarówno więt brzmienia słów, jako typowe postaci brzmieniowe, jak i zjawiska pochodne jak np. melodia, rytm, itd., nasycają się niejako konkretnymi jakościami które się nadbudowują na konkretnym materiale głosowym, jaki wytwarza my przy „wygłoszeniu” dzieła. Tenj konkretny materiał głosowy opiera sit ostatecznie na danych wrażeniowych słuchowych, wskutek tego i wszy stkie jakości brzmieniowo-językowe, występujące w dziele wygłoszonym, na bierają określoności, żywości i cielesności, jaka im w samym dzielt nigdy przysługiwać nie moż^l Oczywiście nie wszystkie poprawne konkre tyzacje dzieła tym się odznaczają, lecz jedynie te. które dokonują się w fak tycznym wygłoszeniu dzieła, inne, [uzyskiwane w „cichym” czytaniu, si tej własności pozbawione!, Mimo to jednak tylko te niektóre, przy wygło szeniu dzieła uzyskane konkretyzacje, są „prawdziwymi realizacjami” dzie ła, są urzeczywistnieniem ideału, który wola twórcza autora może tyłk< intencjonalnie wyznaczyć, ale nie ucieleśnić: ucieleśnienie musi pozostawił czytelnikowi (zachodzi tu coś podobnego, jak przy dziele muzycznym, „wy konywanym” przez kogo innego niż sam autor; natomiast w rzeźbie, ma larstwie, architekturze artysta sam „ucieleśnia” swoje dzieło, tam też w dok ładnie tym sensie nie ma co mówić o „konkretyzacji” dzieła, jak przy dziel sztuki literackiej lub w muzyce).

Obleczenie warstwy brzmieniowej dzieła w jednoznacznie określone, ży wość i samoobecność spostrzeżeniową posiadające jakości brzmieniowo-ję zykowe ma dla niego ogromne znaczenie, choć nie dla wszystkich dzit jednakowe. Istnieją bowiem dzieła, dla których sprawa ta ma stosunków* podrzędne znaczenie, np. w powieściach Zoli (abstrahując od przytaczanyc w tekście rozmów między osobami przedstawionymi). Wszędzie natomiasi gdzie warstwa brzmieniowa dzieła sztuki literackiej 1. posiada wśród swyc

' A więc tych, które opierają się na „wiernej rekonstrukcji” dzieła — mówiąc język ier książki O poznawaniu dzieła literackiego.