77016 SNV36436

Mimo, że dziesięć lat, na jakie

kanclerza wydorośleli, a także pomimo tego, iż nie darzyli go sympatii pozostał w domu kanclerzyny, na którą miał wpływ przemożny. Nie potrafił się bez niego obejść. Ostatnie dni Rzeczypospolitej, powstanie kościuszkowski i trzeci rozbiór Staszic przeżył w jej domu w Zamościu. Na upadek państw zareagował refleksją historiozoficzną. Rozbiór Polski był dla niego wielkir przeżyciem. Pasjonujący osiemnastowiecznych filozofów problem zmierzch i rozkładu kwitnących niegdyś krajów stał się dlań problemem osobistym Szukając odpowiedzi na pytanie „dlaczego”, zabrał się do pracy nad wielkin dziełem historiozoficznym, które miało przedstawić drogi rozwoju społeczeństw ludzkich i wyjaśnić mechanizmy rządzące historią. Trudził się nad nim prze; wiele lat, cyzelując formę, dopisując nowe fragmenty pod wpływem wydarzei i doświadczeń. Jednakże główny trzon dzieła, któremu nadał tytuł Ród ludzk powstał w dramatycznych latach dziewięćdziesiątych.

W końcu 1794 roku Staszic wraz z ordynatową i jej dziećmi wyjecha do Wiednia. W czasie tego pobytu dzięki szczodrobliwości Zamoyskie! i szczęśliwym operacjom giełdowym udało mu się zgromadzić znaczny majątek! W rodzinie Zamoyskich w tym czasie często wybuchały spory i niesnaski! Nierzadko przyczyną ich był nielubiany i apodyktyczny nauczyciel. W lutym! 1797 r. Konstancja Zamoyska zmarła. Po jej śmierci Staszic związał się! z domem Anny Zamoyskiej, wówczas już zamężnej za Aleksandrem Sapiehą! W pałacu w Warszawie ofiarowała mu ona niewielkie mieszkanko, w którym! żył do końca swoich dni. Anna nie czuła do niego uprzedzenia, w przed wień-! stwie do braci, z których najstarszy, Aleksander, pełen zapiekłej niechęd do I nauczyciela, skorzystał z okazji, jaką było nieprawidłowe wypisanie weksla na I sumę powierzoną Zamoyskiej przez Staszica i wytoczył mu proces o fałszerstwo. I Wkrótce jednak Aleksander zmarł, a młodszy Stanisław, choć równie niechętny I wobec byłego nauczyciela, wycofał sprawę, ulegając namowom teścia Czar-! toryskiego.

Po upadku Polski Staszic powrócił do zainteresowań geologią. Powziął myśl napisania dzieła będącego w miarę pełnym opisem struktury geologiczne ziem polskich. I dzieło takie stworzył, a książka O ziemiorództwie Kar pat ói i innych gór i równin Polski (1805) zapewniła mu miano twórcy geolog polskiej. Zajmując się nią, realizował hasło nauki użytecznej, albowie prowadzone przezeń badania miały prowadzić do wykrycia bogactw miner; nych. Dzieło to było także próbą inwentaryzacji istniejących w Polsce kopal Pracując nad nim miał poczucie spełniania doniosłej misji społecznej, wid; w tym wzór działań, jakim powinni poświęcić się wszyscy, którzy pra/ przysłużyć się krajowi po utrade niepodległości.

Do pracy tej Staszic przygotowywał się bardzo starannie. Jesienią 1 roku wyruszył do Paryża, aby w bibliotekach paryskich uzupełnić wi> potrzebną jako teoretyczna podbudowa zamierzonych w Polsce badań.

Paryż to były nie tylko biblioteki. To także ogromne zmiany, które z w tym mieśde w ciągu ostatniego ćwierćwiecza. Staszic uważnie je śl

620