CCF20130410002

108 Anną Wierzbicka M

Jeśli chodzi o X-a, to ja mogę z nim porozmawiać.

Wybrano następujące osoby: X, Y, Z.

Nawiasem mówiąc, wcale mu się nie dziwię.

Zrobił wszystko, co mógł, tzn. napisał do X-a, Y-a i Z-a.

Inaczej mówiąc, zachował się nieprzyzwoicie.

Zachował się głupio, bo niepotrzebnie obraził X-a.

Prawdę powiedziawszy, nie dziwię mu się.

Krótko mówiąc, stchórzył.

Bogiem a prawdą, trudno mu się dziwić.

Jego dwie największe powieści, a mianowicie „A” i „B”, zostały przetłumaczone

na wiele języków.

Co do mnie, nie bardzo wierzę.

A propos, co on teraz robi?

Notabene, nie dziwię mu się.

Ściśle mówiąc, nie była to defraudacja.

Nie była to defraudacja sensu stricto.

Innymi słowy okazało się, że X kłamie.

Na przykład X od razu sam wyjechał.

Przede wszystkim X wcale nie wyjechał.

Itak, ona zwałaś’ Tatjanoj.

Jeśli się nie mylę, on wyjechał.

Rzekomo wyjechał.

Jakoby wyjechał.

Podobno wyjechał.

Podkreślone wyrażenia formalnie są po prostu wcielone w podstawowy tekst, powiązane z nim związkami gramatycznymi. Jednakże nawet najbardziej pobieżna analiza semantyczna musi obnażyć metatekstowy charakter tych wyrażeń. Przyjrzyjmy się im bliżej.

Jako grupa wydzielają się te wyrażenia, gdzie explicite wymienia się sam akt mówienia: „nawiasem mówiąc”, „inaczej mówiąc”, „prawdę powiedziawszy”, „krótko mówiąc”, „innymi słowy”. Na upartego można by twierdzić, że wyrażenia te mają charakter eliptyczny: wiążą się one gramatycznie z implicytnym zdaniem nadrzędnym „mówię” („powiem”):

Krótko mówiąc, p = krótko mówiąc, powiem: p.

Inaczej mówiąc, p = inaczej mówiąc, powiem: p.

Innymi słowy, p = innymi słowy (mówiąc), mówię: p.

Jeśli by tę interpretację przyjąć, musielibyśmy przypisać owemu „p”, tzn. zdaniu wprowadzonemu przez dany zwrot metatekstowy, podwójną strukturę semantyczną: jest ono wypowiedzią i zarazem auto-cytatem. Bo niewątpliwie zdanie takie, jak „krótko mówiąc, X stchórzył”, jest w intencji autora również (przede wszystkim) zdaniem o X-ie (a nie tylko o własnych słowach): A więc w strukturze tego zdania musimy wyróżnić zwykły niemetatekstowy komponent „X stchórzył”. Drugi komponent, metatekstowy, miałby postać:

Krótko mówiąc (to samo), mówię: „X stchórzył”.

Można też twierdzić, że komponent metatekstowy jest tylko nie wypełnioną ramą:

Krótko mówiąc (to gamo), mówię: —,

ramą pozostawiającą miejsce dla wypowiedzi właściwej, a nie mającą swojego własnego gramatycznego dopełnienia. Jeśli przyjmiemy tę drugą interpretację, to będziemy musieli uznać stosunek między obu komponentami analizowanych tekstów za ściśle analogiczny do stosunku między wypowiedziami osób a komentarzem odautorskim w dramacie lub w takim dialogu, jak Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (por. Mors dicit: „ —Magister dicit

Podstawową, elementarną formą tej heterogeniczności wypowiedzi, która nas tu interesuje, jest zdanie: *

Mówię, że p.

użyte nie jako wariant stylistyczny w relacji z faktów dokonanych (zamiast „ja powiedziałem, że p”), ale odnoszące się istotnie do momentu aktualnego. Używamy czasem przecież takich zdań.

—    Deszcz pada.

—    Słucham ?

—    Mówię, że deszcz pada.

To „mówię, że deszcz pada” to przecież nie jest tylko relacja o słowach („powiedziałem, że deszcz pada”). To naprawdę powtórzenie tego samego „Deszcz pada”. — z nadwyżką semantyczną w postaci owego komponentu metatekstowego „mówię”, komponentu sytuacyjnie pleonastycznego. (Dla skrótu możemy w dalszym ciągu naszych rozważań nazywać go „ple-onazmem metatekstowym”).

Dla uniknięcia nieporozumień, warto może zrobić zastrzeżenie: z punktu widzenia analizy semantycznej gramatyczna interpretacja słowa „powiem” (krótko mówiąc, p = krótko mówiąc, powiem, że p) jest zupełnie nieistotna. Czy interpretujemy wyrażenia typu „krótko mówiąc, p” jako „krótko mówiąc, powiem: p”, czy też jako „powiem krótko: p”, obraz zasadniczego schematu ich struktury semantycznej pozostanie ten sam.

Za swego rodzaju przeciwieństwo metapleonazmów (tzn. wyrażeń opartych o jawne lub ukryte „mówię”) można by uważać takie wyrażenia, za pomocą których mówiący odcina się od wypowiadanych przez siebie słów.

Podobno S jest P.

Jakoby S jest P.

Kzekomo S jest P.