228 (53)

22S Część IV

(okolice Kielc), 3)rumiemczko 'rumieniec' (/ Mazowsza czerskiego), 4) siedł iczko (znaczenie niejasne; od siodło? z Górnego Śląska), 5) siekaniczkt) 'sieczka' (od siekanie 'sieczka'; ze Śląska), 6) słuniczko 'słońce' (okolice Pińczowa), 7) wese-liczko 'wesele' (z Sandomierskiego), 8)zdmoiczko (Tykocińskie). Tu można też dodać formację 9) koliczko 'kółeczko w rączkach utrzymujących nicielnice' (< koło), notowaną z pow. Gorlice i Sanok w Małopolsce (zob. Balińska B., 1974, s. 124). Wyliczone wyżej formacje na -iczko są utworzone od rzeczowników rodzaju nijakiego. Jedynie rumieniczko jest tu wyjątkiem przez swą relację do męskiego rumieniec (z wymianą -cc na -iczko).

Nieco zastanowienia się wymaga sprawa genezy przyrostka -iczko. Trudno byłoby wykazać, że przyrostek len powstał w wyniku perintegracji i absorpcji, jak to zwykle z przyrostkami złożonymi bywa. W taki właściwie sposób powstał przyrostek -iczka (z formacji na -ica + -kir), podobnie mógł powstać rzadko u nas spotykany (ale na przykład u Czechów często) przyrostek -iczek (z formacji na -ik -ek). Natomiast przy formancie -iczko trudno wskazać, skąd owo -icz- mogłoby się wywodzić. Wydaje się, że przy tym formancie mamy do czynienia z zupełnie innym, a do tej pory nieopisanym, sposobem wykształcenia się przyrostka słowotwórczego. Powstał on w drodze swoistej „kompletacji" rodzajowej. Skoro od rzeczowników rodzaju żeńskiego tworzy się zdrobnienia przyrostkiem-ka i -iczka, a od rzeczowników rodzaju męskiego przyrostkami -ek i -iczck, to od rzeczowników rodzaju nijakiego można tworzyć zdrobnienia nie tylko przyrostkiem -ko, ale i -iczko. Formanl -iczko wypełnia niejako puste miejsce, które było w układzie przyrostków zdrabniających. Zresztą na ten sam proces wykształcania się przyrostka -iczko można spojrzeć i od trochę innej strony. Jeżeli zgodzimy się, żc nie mamy trzech przyrostków -ck, -kti, -ko, lecz tylko jeden przyrostek -k-, a rodzaj gramatyczny danego derywatu deminutywnego zależy wyłącznie od rodzaju gramatycznego podstawy słowotwórczej (por. dom -damek, noga - nóżka, loże -łóżko), to możemy się też zgodzić, że nie mamy trzech przyrostków -iczek, -iczka, -iczko, lecz tylko jeden przyrostek „bezrodzajowy" -iczk-, a rodzaj gramatyczny derywatu będzie zależał, przynajmniej w pierwszej fazie, wyłącznie od rodzaju gramatycznego podstawy słowotwórczej. Przy takim ujęciu przyrostek -iczko byłby tylko skutkiem rozszerzenia dystrybucji „bezrodzajowego" przyrostka iczk- na podstawy słowotwórcze o rodzaju gramatycznym nijakim. Owo -o-w -iczko byłoby więc tylko uzewnętrznieniem w derywacie rodzaju gramatycznego podstawy słowotwórczej.

3. Formacje na ~'(ecz)ek

Przyrostek -ek jest oczywiście w słowniku Mączyńskiego dosyć częsty, co jest zrozumiałe, ale niektóre przykłady formacji na -ek są znamienne. Normalnie od rzeczowników na -ec tworzy się zdrobnienia na -ik, np. we współczesnym języku literackim mamy lakic formacje, jak chłopiec - chłopczyk, samiec -samczyk, lodowiec - łodowczyk, kobierzec - kobicrczuk Ud. Tego typu formacje na ~(cz)yk /na też Mączyński, np. młodzieńczyk, kobierczyk, proporczyk. Ale w dwu wypadkach ma on inny typ derywatu: zdrobnieniem od chłopiec jest (mdły) chłopieczek, a zdrobnietiiem od bliźniąc jest bliźnicczek "gemellus". Wprawdzie ton typ tworzenia zdrobnień od formacji na -cc jest dobrze znany językowi czeskiemu, por. np. chlapciźek - chlapec, kopecek - kopeć, cepećek - ćepec, samećek -samce, stafećek - starce itd., ale u Mączyńskiego nie musi to być wpływ języka czeskiego, lecz może to być cecha gwarowa. Bowiem zdrobnienia typu -'(ecz)ek są dosyć dobrze znane i polskim gwarom, por. np. chłopieczek z zachodniej Wielkopolski (Gruchmanowa M., 1960, s. 72), formy czepieczek i chłopieczek notuje też Pluta F., 1964, s. 9. ze Śląska, a SCP Karl zna formy chłopieczek (z okolic Wielunia), kopieczck i krawieczek (oba z Górnego Śląska) oraz !ewieczek (od łe-miec 'kołnierz"). Pominę inne materiały ze Śląska i Wielkopolski; ale dodam jeszcze pojedyncze przykłady z Kaszub, np. paleczk (od pak "palec"; zob. Lorentz Gramatyka pomorska II 661; pisownię upraszczam), może też popielcczk "biedronka" (zob. Sychta B., 1958, 220).

Poza tym zdrobniałe formacje na -'(ecz)ckspotyka się też wśród nazw miejscowych i to tylko wielkopolskich (przejrzałem pod tym kątem widzenia Spis miejscowości PUL, 1967), a więc Lubonieczek (od Lu bo nieć) i Sicdleczek (od Siedlec) z pow. Środa oraz błowicczek (od Nozoiec) /. pow. Śrem. .Ma innych terenach zdrobnienia od nazw miejscowości na -cc tworzy się tylko za pomocą przyrostka -ik, por. np. z woj. bydgoskiego: Grójczyk (- Grójec) i Lubrańczyk ( Lubraniec) /. pow. Włocławek, Kamieńczyk (- Kamieniec) i Zborowczyk (- /.borowiec) z pow. Radziejów; z woj. warszawskiego: Koszajczyk : (- Koszajec) /. pow. Sochaczew; z woj. białostockiego: Nurczyk (- Nurzec) z pow. Siemiatycze; z woj. lubelskiego: Grabowczyk (- Grabowiec) z pow. Hrubieszów, Radaw-czyk (- Radawicc) z pow. Bełżyce.

Spośród dawnych słownikarzy jedynie Mączyński zanotował formacje na -'eczek. Formacji takich nie notuje ani SSlp (A-Przepamiętać), ani słownik Kna-piusza (1643 r.}, ani wreszcie słownik Lindego. Ten ostatni cytuje co prawda Mączyńskiego, ale jego formę chłopieczek zmienił na formę chłopeczek, co strukturalnie jest zupełnie czym innym (niby od chłopek). I dopiero w SDor^ł pojawiła, się forma, jako jedyna, interesującego nas tutaj typu. Jest to mianowicie gwarowy wyraz lemieczek "haftowany mankiet przy bluzce łub koszuli", będący zdrobnieniem (o charakterze leksykalnym, semantycznym) gwarowego wyrazu kmieć 'kołnierz/. Notowana przez SDor forma lemieczek pochodzi z terenu Śląska (źródło SDor: A. i T. Dobrowolscy, Si rój, haft i koronka w województwie śląskim, Kraków 1936).

Wróćmy jeszcze do słownika Mączyńskiego. Obie jego formacje na -\ecz)ek, a więc bliźnicczek i chłopieczek znalazły się oczywiście w SP XVI (t. I—VII

³ Nie sprawdzałem jednak pod względem formacji na \ecz)ck SW.