27

niowo doprowadziło do całkowitego przeobrażenia tych kontynentów. W Afryce i w Azji w XVII i XVIII wieku handel organizowano zazwyczaj przez nadawanie monopolistycznych przywilejów zrzeszeniom kupców, np. East India Company. Były to tylko z pozoru organizacje wyłącznie handlowe, ich działania wspierała groźba użycia siły. W ten sposób wymuszano warunki wymiany handlowej, która często przybierała formę grabieży usankcjonowanej państwowym patronatem. Skutkiem był potężny transfer majątku z reszty świata do Europy. Majątek ten częściowo przywłaszczało sobie państwo, częściowo zaś wykorzystywano jako kapitał dla inwestycji podejmowanych w europejskich fabrykach.

Hiszpania sprowadzała ogromne ilości srebra z Meksyku i Peru, Portugalia zwoziła brazylijskie złoto. Anglia czerpała zyski z pirackich wypraw przeciwko Hiszpanii i Portugalii, aby następnie wymuszać w Indiach i innych krajach warunki handlowe zapewniające znaczny odpływ majątku ze skolonizowanych obszarów. Rezultaty tych przedsięwzięć zależały oczywiście od zmian wewnętrznych w Europie, które w różnych krajach przybierały odmienne formy. Podczas gdy w Anglii dopływ surowców, złota i srebra, napędzał powstający przemysł krajowy, w Hiszpanii i Portugalii zalew dóbr przyczyniał się do upadku wewnętrznej działalności produkcyjnej.

..Rozwój niedorozwoju”, dokonujący się w fazie kapitalizmu kupieckiego, odbywał się na trzech połączonych poziomach w różnym miejscu i czasie: następował kulturowy, gospodarczy i polityczny rozpad społeczeństw wciągniętych w kontakty z Zachodem. Żadna z form destrukcyjnego kontaktu nie jest wyłącznie cechą zachodniego kapitalizmu ani epoki nowożytnej. W całej historii ludzkości, zwłaszcza od powstania „cywilizacji”, co niemal wszędzie wiązało się z eskalacją siły militarnej, możemy odnaleźć świadectwa likwidowania, wchłaniania lub całkowitego podporządkowy-

wania jednych społeczeństw przez drugie. Nowożytną epokę władzy Zachodu wyróżnia natomiast ogromny zasięg i ciągłość tych procesów. Zanik odmienności kulturowych innych społeczeństw powodowało niekiedy jedynie narzucanie zachodnich sposobów życia, czasami jednak dochodziło do fizycznej eksterminacji na wielką skale. Prawdopodobnie do obu Ameryk przetransportowano aż 15 milionów afrykańskich niewolników; biorąc pod uwagę, że znaczna część wysłanych w drogę nie przeżyła trudów podróży, liczba wypędzonych z własnej ojczyzny musiała być dużo większa. Choroby i niedożywienie szerzące się w wyniku kontaktów z Europejczykami również zbierały swoje żniwo. W Ameryce Północnej rdzenna ludność została prawie całkowicie wyniszczona pod koniec XIX wieku: w Ameryce Południowej szacuje się blisko czterdziestoprocentowy spadek liczby ludności tubylczej pomiędzy początkiem XVI a połową XIX wieku. Upadek gospodarczy społeczeństw w wyniku wprowadzenia światowej gospodarki kapitalistycznej jest dobrze udokumentowany. Tradycyjne formy produkcji zostały zniszczone przez europejską żądzę zysku, załamały się też utrwalone wzorce transakcji handlowych. Rozpad polityczny następował pod wpływem zmian kulturowych i ekonomicznych lub w wyniku bezpośredniej interwencji w istniejące mechanizmy zarządzania.

Koncepcja „rozwoju niedorozwoju" została po raz pierwszy sformułowana przez Franka¹ i, jak sam to określa, poddana zasadniczej krytyce. Frank uważa, że niedorozwój jest skutkiem działania zachodniego kapitału handlowego, który w wyniku dominacji nad miejscową gospodarką zahamował jej rozwój. Inni, przyznając, że niedorozwój jest zjawiskiem

157

1

Andre Gunder Frank, Capiltili.ini and Underderehpment in Lalin America. Mannondsworth 1971.