2 Czeżowski, Jak rozumieć sens życia 3

348 Tadeusz CZEŻOWSK1

krótszym lub dłuższym trwaniu stają się niedostrzegalne. Znów przeto ten sam, co przedtem, wniosek ujemny: próżne są wysiłki ludzkie, bo prędzej czy później mijają bez śladu.

Na to znajdujemy odpowiedź spojrzawszy jeszcze inaczej na ludzkie działania. Jeżeli posiadają one wartość przez to, że tworzą coś dobrego, a niewątpliwie o wielu dziełach ludzkich słusznie stwierdzamy, że są dobre, nie tylko zaś wydają się dobrymi, to owo stwierdzenie pozostaje prawdziwe bez względu na wszystko, cokolwiek później nastąpi, chociażby wszelki praktyczny ślad dobrego czynu zaginął, tak samo jak np. jeżeli prawdą jest, że dzień 8 grudnia 1948 r. był w Toruniu pogodny, to pozostaje to prawdą, choćby nikt o tym nie pamiętał i choćby zaginęły wszystkie zapiski meteorologiczne o tym fakcie. Z tego punktu widzenia wystarczy dla nadania życiu sensu czynić dobrze; życie, które minęło, nie zapada w nicość, lecz pozostaje zawsze życiem, choć przeszłym, i zachowuje przysługującą mu wartość.

Omówiliśmy dwa sposoby pojmowania sensu życia — pierwszy można by nazwać sensem wewnętrznym, bo tworzy go wewnętrzna zwarta struktura przebiegu życia. Drugi — sensem społecznym, polegającym na wartości wytworów, jakie czyjeś życie po sobie pozostawia. Trzecie znaczenie zwrotu „sens życia” można nazwać filozoficznym, bo opiera się na filozoficznym spojrzeniu na świat jako całość, której częścią jest życie każdego człowieka. Jeśli świat jako całość posiada sens, to posiadają sens także jego składniki. Sensem zaś świata nazywamy jego logiczną i przez to harmonijną budowę. Świat taką budowę niewątpliwie posiada, przyjmujemy to jako założenie wszelkiego badania naukowego, które ma na celu odkrywanie szczegółów tej budowy. W harmonijnie zbudowanej całości świata każda część spełnia właściwą sobie rolę — ta właśnie swoistość każdego, choćby najskromniejszego elementu może być nazwana jego sensem w obrębie świata. Każde życie ludzkie przyczynia się także do powstania całości świata i to jest jego sensem. Świat stałby się inny, gdyby moje życie inaczej popłynęło. Uświadomienie sobie swojej przynależności do całego świata — jakie w rzadkich chwilach zastanowienia się nad tym staje się udziałem niewielu tylko ludzi, ale dostępne jest dla wszystkich, którzy zdobędą się na potrzebny wysiłek myśli — uświadamia także sens własnego życia; nabywa ono wówczas treści tak pełnej i bogatej, jak pełny i bogaty jest wszechświat. To trzecie znaczenie „sensu życia” jest w pewnej mierze zbliżone do pierwszego. Tam mówiliśmy o sensie w związku z harmonijną całością życia indywidualnego, tu w związku z harmonijną budową wszechświata. Tam wiązaliśmy nadto ową całość życia indywidualnego z wartością działań składających się na nią. Tu również jest potrzebne takie uzupełnienie. Jakkolwiek bowiem zakładamy, że każde życie jako składnik wszechświata posiada sens, nie jest rzeczą obojętną, jaki ono ma przebieg; być może, że przebieg ten jest z góry zdeterminowany, lecz w zespole czynników determinujących znajdą się motywy działania indywidualnego, dzięki którym jedno życie jest bardziej bogate, płodne, wszechstronne, inne mniej. Różne życia posiadają sens różnorodny.

Pierwsze i drugie znaczenie zwrotu „sens życia”, które omówiliśmy poprzednio, pozwalają uznać, iż życie posiada sens, jeżeli jest ułożone rozumnie i celowo; nie każde przeto życie ma sens wewnętrzny lub sens społeczny, lecz tylko to, które jest właściwie ukształtowane. Sens filozoficzny natomiast jest pojęty tak, że albo każde życie ludzkie ten sens posiada, jeżeli — jak to uznaliśmy wyżej — posiada sens świat jako całość, przy czym różne życia posiadają różnorodne sensy, albo też żadne życie ludzkie nie posiadałoby sensu, jeżeliby wszystko w świecie miało być bezsensowną grą przypadku, a rzekoma prawidłowość świata była tylko złudnym wytworem samego umysłu. Zarazem trzy powyższe znaczenia nie są ze sobą niezgodne, lecz jak gdyby uzupełniają się wzajemnie, tzn. że może czyjeś życie posiadać i sens wewnętrzny, i społeczny, i filozoficzny. Być może nawet, że trzy te różne sensy składają się dopiero na jeden sens życia całkowity, będąc jak gdyby jego poszczególnymi stronami.

Istnieje jeszcze czwarte znaczenie tego zwrotu, przy którym trzeba odmówić życiu ludzkiemu sensu w każdym razie. Znaczenie takie zakładają ci, którzy twierdzą, że jedynym celem ludzkich działań jest szczęśliwe życie bez cierpień — cokolwiek więc czynimy, czynimy to dla osiągnięcia szczęścia lub uniknięcia cierpienia — i zarazem twierdzą, że szczęście jest nieosiągalne, a cierpienie nieuniknione. Wszelkie przeto ludzkie działania są próżne; bezskuteczność dążenia narzuconego ludziom przez ich naturę czyni życie ludzkie — rozdarte wewnętrznie — bezsensownym. Następstwem takiego poglądu (zaznaczyć trzeba — niezbyt mocno uza-