2

78 • Aksjologiczne, prawne i pedagogiczne aspekty probacji •

wprowadzano wiele zmian legislacyjnych w obszarze kurateli sądowej dążąc do uzyskania wspomnianego wyżej efektu. Zamierzeniem kolejnych legislatorów było stworzenie takich podstaw prawnych funkcjonowania kurateli sądowej, które sytuowałyby kuratorów sądowych jako merytorycznych pracowników Wymiaru Sprawiedliwości, wykonujących swoje zadania w sposób profesjonalny, przy optymalnym wykorzystaniu dorobku naukowego takich dziedzin nauki jak: pedagogika, psychologia czy socjologia. Starano się jednocześnie dać takie podstawy prawne działania kuratorów sądowych, które umożliwiałyby im stworzenie z podopiecznym relacji opartych na współpracy, wzajemnym zaufaniu, poczuciu bezpieczeństwa, traktowanych jako ważne czynniki powodowania pozytywnych zmian w społecznym funkcjonowaniu osób nadzorowanych czy też dozorowanych. Ustawa o kuratorach sądowych z dnia 27 lipca 2001 roku^J wraz z innymi przepisami do niej dostosowanymi wieńczy te starania, a środowisko kuratorów zmiany te ocenia pozytywnie. Obejmują one nie tylko kompleksowe rozwiązania w zakresie ustroju zawodu kuratora, ale także porządkują kwestie rodzaju i charakteru zadań zawodowych kuratorów. Zgodnie z intencją ustawodawców nowe przepisy o kuratorach sądowych dają również podstawę do urzeczywistnienia postulatów środowiska kuratorskiego i naukowego o utrwaleniu w praktyce kuratorskiej wychowawczego stylu pracy z podopiecznymi. Niestety optymizmu tego nie potwierdza rzeczywistość społeczna, która pokazuje, że kuratorzy, mimo dokonanych zmian nadal częściej w kontaktach z podopiecznymi są urzędnikami sądowymi niż wychowawcami, opiekunami. Nasuwają się zatem pytania: w jaki sposób wprowadzone w przepisach zmiany wpływają na kształt stosunków między kuratorem a podopiecznym w warunkach orzeczonego nadzoru lub dozoru? Czy szczegółowe rozwiązania prawne istotnie sprzyjają zbudowaniu relacji opartej na równości stron, wzajemnym zaufaniu i poczuciu bezpieczeństwa, czy raczej tworzy hierarchiczny układ ich wzajemnych stosunków, opartych jednak na przymusie i represji?

Celem artykułu jest próba odpowiedzi na powyższe pytania. W analizie odniesiemy się nade wszystko do kurateli rodzinnej w zakresie spraw w postępowaniu z nieletnimi. Szersze podejście do tego problemu znacznie bowiem wykraczałoby poza ramy artykułu. ¹

2. Modele kurateli sądowej

Analizując orzecznictwo sądowe można dostrzec wyraźnie zarysowującą się tendencję do coraz częstszego orzekania różnego rodzaju środków wolnościowych jako reakcji na przejawy demoralizacji u nieletnich, a także na zachowania przestępcze tak nieletnich jak i osób dorosłych. Szczególnie wyraźnie daje się zauważyć wysoki odsetek ustanawianych nadzorów i dozorów^{2 3 4} kuratorskich. Jak pokazują statystyki orzecznictwa w sprawach nieletnich, w latach 1990-2002 orzekane na rozprawach środki wychowawcze stanowią około 85% wszystkich spraw, z czego od około 36% do 46% są to nadzory kuratora sądowego. Dodatkowo wśród wykonywanych środków wychowawczych nadzory kuratorskie stanowią przeciętnie około 70%. Podobnie przedstawia się sytuacja w przypadku spraw osób dorosłych. Wśród wszystkich skazań na karę pozbawienia wolności, ustanowienie dozoru kuratora sądowego w warunkach zawieszenia stanowi w omawianym okresie przeciętnie około 30% orzeczeń'¹. Dane te niewątpliwie potwierdzają ważną rolę kuratorów sądowych w Systemie przeciwdziałania i zapobiegania demoralizacji oraz przestępczości. W tym kontekście znaczenia nabiera kwestia merytorycznej pracy kuratorów z podopiecznymi w warunkach nadzoru, w szczególności analizowana na tle istniejących rozwiązań prawnych.

W literaturze przedmiotu przedstawiono kilka klasyfikacji modeli postępowania z podopiecznymi w nadzorze kuratorskim, niekiedy określanych „modelami kurateli sądowej”.

Grażyna Olszewska-Baka w ramach prowadzonych badań nad skutecznością nadzorów kuratorskich sprawowanych wobec nieletnich zaproponowała trzy zasadnicze modele kurateli:

a)    model dysfunkcjonalny, w którym sprawowana jest kuratela pozorna;

b)    model niefunkcjonalny czyli kontrolny, rutynowy sposób sprawowania kurateli oraz

c)    model resocjalizacyjny traktowany przez autorkę jako najbardziej optymalny z uwagi na wychowawczo-resocjalizacyjne cele nadzoru kuratorskiego¹.

1

Dz. U., Nr 98, poz. 1071.

2

   W dalszej części artykułu pojęcia nadzoru i dozoru nie będą różnicowane i będzie używane jedynie pojęcie nadzoru.

3

   Szczegółowe dane zawarte są w tabelach umieszczonych w załączniku do artykułu.

4

   G. Olszewśka-Baka, Diagnoza resocjalizacyjna funkcjonowania nieletnich pod nadzorem kuratora, Białostockie Wydawnictwo Prasowe, Białystok 1989, s. 138-147.