320 (37)

320 Część VI

bardziej ezynnym»', udaremniać (L), udelikainiać (SW), udobilmać, udowadniać, udostępniać (SW), uduchowniać da w. (L) (patrz, uduchowić), udziesiędokrotniać 'czynić co dziesięć razy większym', udziwniać książk., udźioięczniać, uhistorycz-niać książk., uintensywniać, uintymniać, ujawniać (SWil), ujednorodniać, ujednostajniać, ukapitalislyczniać, ukonkrelniać, ukułturahtiać, uliryczniać, umacniać (L), umajestatyczniać, umasywniać, umistyczniać, umorahmć (SWil), umuzykalniać (SW), unaoczniać (SWil), unaturahiiać supl., unkdrożniać, unicmożebniać (SW), unieśmiertelniać (L), unieważniać (SWil), uniewinniać (L), uniewyraźniać (SW), uniezależniać (SW), uniezdatniać (SW), unowocześniać, uobecniać książk. (SWil), uobiektywniać, uodporniać (SW), uogólniać (L), upamiętniać (L), upartyjniać, upa-tetyczniać supl., upełnomocniać (L), upewniać (L), upiękniać (L), uplastyczniać (SW), upłynniać, upodabniać (SWil), upolityczniać, upowszechniać (L), uprawdopodobniać (SWil), uprecyzyjniać, uprzyjemniać (L), uprzystępniać (SW), uprzytamniać (SWil), urealniać (SW), urzetelniać (L), usamodzielniać (SW), usceniczniać, usensacyjninć książk., usphuoniać (SWil), uspołeczniać (L), usprawniać, uslalcczniać, uszczelniać (SW), uszlachetniać (L), usztywniać (SW), uświetniać (SWil), utajniać supl., ule-atralniać książk., utrudniać (SWil), uwalniać (L), uwiarygodniać supl., uwidaczniać (SWil), uwieczniać (L), uwielokrotniać (SW), uwieloslronniać (SW), uwierzytelniać (SW), uwspółcześniać, uwspófrzedniać, uwsteczniać (SW), uwydatniać (SWil), uwyraźniać (SWil), uwzględniać (SWil), uzależniać (SWil), uzasadniać (SWil), uzdalniać przestarz. (SWil), uzdrowotniać (SW), uzewnętrzniać (SWil), uzgadniać (SW), uzupełniać (L), użyźniać (L).

Tych wyżej wymienionych czasowników, mających w swej podstawie przymiotniki na-ny, jest w sumie 99. Gdybyśmy do tego doliczyli formy z kwalifikatorami daw., przesłarz. i rząd., które - poza pewnymi wyjątkami - pomijałem, to ogólna liczba tego typu form czasownikowych wyniosłaby ok. 119.

Dodatkowo zwrócę tu uwagę na to, że w dwóch wypadkach (wyżej nie wyliczonych) wystąpiły formy na -ni(a)ć, choć podstawowy przymiotnik miał formę nie na -ny: urzeczywistniać 'sprawiać, że coś się staje rzeczywiste...' (SWil) (por. rzeczywisty)’, w SDor (również i w SWil) jest też forma „właściwa": urze-czywiszczać da w. (odesłana jednak po znaczenie do formy urzeczywistniać). Myślę, że ważnym czynnikiem, który doprowadził do substytucji urzeczyudsz-czać > urzeczywistniać, mogła być ucieczka od allcrnacji -$t- ii -ść- ii -szcz-. Drugim przykładem wymagającym komentarza jest forma (wyżej również nic-wymieniona) upoełyczni(a)ć'czynić poetyckim...' (SW). Jednak w tym wypadku trzeba przypomnieć, żc obok przymiotnika poetycki, który wystąpił w definicji czasownika upoetyczniać, jest w SDor notowany też przymiotnik poetyczny 'właściwy poezji../, podobnie w SDor definiowany, jak i przymiotnik poetycki. I jeszcze jeden komentarz: w wykazie form czasownikowych na ni(a)ć umieściłem również formę uduchowniać (p. uduchowić 'uczynić duchowym, nadać charakter duchowy'). Owo uduchowni(a)ć, w SDor z kwalifikatorem daw., jest właściwie derywatem od przymiotnika duchowny 2. daw. 'duchowy, dotyczący duszy'.

2) Czasowniki na -i(a)ć mające w swej podstawie rzeczowniki: ubóstwiać 'czynić bóstwem' (L), upuszczać 'przyjmować gości' (L), ujarzmiać 'brać w jarzmo', ujedwabiać daw. 'przystrajać jedwabieni' (L), ukorzeniać 'zapuszczać korzenie', uksztahić2. daw. 'nadawaćczemu kształt', ufadzaćprzestarz. 'zaprowadzać ład../, umierzwiać 'zasilać rolę mierzwą...' (SW), unerwiać 'stanowić, wytwarzać nerwy określonego narząd u', uobywatefać przestarz. 'uczynić obywatelem...' (SW), uposażać przestarz. b) 'opatrywać kobietę posagiem../ (T.), uskrzydlać książk. 'nadawać czemu lekkość, pęd, szybkość jakby przez przypięcie skrzydeł' (L), uspokajać'... przywracać spokój../ (L), uszlachcne '„przyjąć do szlachty"' (L), utleniać 1. biol. 'wywoływać proces łączenia się tlenu ze składnikami żywej materii...' (SW), uzbrajać Wyposażać w zbroję...»'(L), uziefaiiać daw. 'pokryć zielenią' (L), uziemiać 'łączyć części urządzenia elektrycznego z ziemią'.

W sumie znalazło się w tej grupie łącznie 18 formacji, z czego 5 czasownikom towarzyszą kwalifikatory daw. i przestarz.

Kilka formacji, wyżej nicprzytoczonych, wymaga osobnego komentarza. Przede wszystkim występują w SDor dwie formy czasownikowe na znaczenie 'wyznaczać miejsce../: umieszczać 2. ([,) i umiejscawiać 1. (SW). W tym drugim przykładzie wystąpił przyrostek-o(a)ivi(a)ć, chyba głównie w funkcji neutralizującej alternację. Przyrostek ten wystąpił toż w czasowniku uprzemysławiać 'rozwijać przemysł../ (SW). Poza tym jest usynawiać 'uznawać cudzego syna za swego../ (SW), ale leksem syn- często się łączy z morfemem -ow-, co ma swoje uzasadnienie historyczne.

I jeszcze trzy formalnie nietypowe czasowniki od rzeczownikowe: udowadniać 'przytaczać dowody../ (SWil: 'dowodami wspierać...'), iiwadniać chcm. 'łączyć chemicznie z wodą' i ulaodomiaćchem. 'działać na węgiel kamienny wodorem...' (SW). Wystąpił w nich przyrostek-ni(a)ć, chyba również w funkcji neutralizatora alternacji. Przyrostek -ni(a)ć wystąpił też w czasowniku uprawniać 'nadawać komu prawo do działania...' (L: 'prawnym czynić../); w tym ostatnim wypadku nie zadziałała jednak potrzeba uniknięcia homonimii /. czasownikiem uprawiać, jak by można w pierwszej chwili przypuszczać, lecz forma uprawniać to po prostu stara struktura odprzymiotnikowa, a nie od rzeczownikowa.

3/1. Podsumowanie wydaje się tu dosyć proste. Przede wszystkim w „nad-typie" czasowników na M-i(tf)ć przewaga struktur odprzymiotnikowych jest przytłaczająca: na ogólną liczbę ok. 148 czasowników o podstawie przymiotnikowej jest tylko ok. 18 czasowników o podstawie rzeczownikowej; w „żywej" rzeczywistości językowej nawet mniej, bo po odliczeniu czasowników z kwalifikatorami chronologicznymi - tylko 13; a więc mniej niż 10%.

Z kolei wśród formacji odprzymiotnikowych przytłaczającą przewagę mają formacje na u-ni(a)ć, tworzone od przymiotników na -ny. Zatem dominującą strukturą wśród czasowników na u-i(a)ć jest struktura na u-Cni(a)ć, a więc struktura ze spółgłoską (C) przed końcówkowym -ni(a)ć (w sumie prawie 100 formacji tego typu).