33

KOMENTARZ

nardo odróżnia jednak te dwie dyscypliny bardzo wyraźnie (np. rozdz. 25).

⁹ John Peekham w Perspectiva communis (XIII wiek) a Roger Bacon w swym Opus maius traktują o astronomii w terminach optyki. Z Peckhama Leonardo korzystał obficie (por. J. Schłosser, op. cii., s. 159).

¹⁹ Koncepcja sztuki jako córki natury i wnuczki Boga jest dziełem Dantego; Wergiliusz wyjaśnia w XI pieśni «Piekła»:

[...] natura bierze źródło w bożej

Sztuce i płynie z bożego rozsądku;

A gdy kto pilnie w Fizyce poszuka,

Znajdzie w jej księgach, zaraz na początku,

Że za naturą dąży wasza sztuka,

Jako w mistrzowe uczeń dąży ślady;

Że więc jest ona jakby boża wnuka.

(«Piekło», XI, 99— 105, przekład Edwarda Porębowicza)

Fizyka: Arystotelesa, gdzie na samym początku czyta się: «Ars imitatur naturam in ąuantum potest». To, co u scholastyka-Dantego ma sens negatywny, staje się cechą pozytywną u Leonarda-empiryka, przedstawiciela Renesansu (J. Schłosser, op. cit., s. 153).

¹¹ Porównaj notę 3.

¹⁹ W epoce Leonarda utrzymywała się legenda, jakoby niektórzy starożytni filozofowie pozbawiali się dobrowolnie wzroku, aby im nie przeszkadzał w spekulacjach umysłowych. Lomazzo (Trattato delV arłe della pittura, Milano 1584, VI, 65) pisze, że «Homer, Demokryt i Plato sami pozbawili się światła oczu, aby móc lepiej i wnikliwiej badać istotę rzeczy pojętych i wyobrażonych w ich umyśle». Pewne zdanie z Timaiosa Platona błędnie interpretowano jako dyrektywę pozbawiania się wzroku. Kult zmysłu wzroku i oka charakterystyczny jest dla wyznawców pla-tonizmu w dobie Renesansu i tutaj Leonardo zbliża się do nich, choć skądinąd postawa jego i motywy kultu widzenia są odmienne (por. też notę 13 i 23).

¹³ Ficino (komentarz do Sympozjonu, V, II) głosił pochwałę szlachectwa wzroku i wzniosłości piękna wizualnego, jako symbolu bożej doskonałości. Neoplatończycy kontynuowali tu zarówno średniowieczną metafizykę światła, jak tradycję antyczną, której klasyczne sformułowanie dal Horacy w swej Ars poetica:

Segnius irritant animos demissa per aurem Quam quae sunt oculis subiecta fidelibus et quae Ipse sibi tradit spectator [...]

(Epist. ad Pis., 180 — 2)

¹⁴ Zagadnienie rywalizacji malarstwa i poezji i ich związków wypełnia liczne dzieła poświęcone teorii artystycznej w okresie nowożytnym (zwłaszcza od XVI do XVIII wieku). Około r. 500 p. n. e. Simonides z Keos (wedle informacji Plutarcha) nazwał poezję mówiącym malarstwem, a malarstwo milczącą poezją. Odtąd na ten temat snuto różne wariacje: uważano te dwie sztuki za siostry, choć różniące się środkami wyrazu. Słynne porównanie Horacego «ut pictura poesis» (Ars poetica, 361 — 5) stało się motywem przewodnim humanistycznej teorii sztuki (por. Rensellaer W. Lee, «Z7t pictura poesisn. The Humanistic Theory of Painting, „The Art Bulletin”, XXII, 1940, s. 197 — 269). Leonardo jest gorącym zwolennikiem i obrońcą wyższości malarstwa nad wszystkimi innymi sztukami.

¹⁸ Porównaj notę 6.

¹⁸ Porównaj notę 6.

¹⁷    Znane są rysunki Leonarda przedstawiające fantastyczne zwierzęta, smoki i maszkary, świadczące o jego olbrzymiej wyobraźni. Część tych rysunków znajduje się w bibliotece w Windsor.

¹⁸    W wiekach późniejszych mnożyły się rozprawy dotyczące wartości i wzajemnego stosunku poezji i malarstwa (np. John Dryden, Parallel between Painting and Poetry, jako wstęp do przekładu teorii sztuki du Fresnoy, London 1695). Ustalenie podobieństw i związków doprowadziło do pomieszania pojęć, których wyjaśnienia podjął się Lessing w swej rozprawie o granicach malarstwa i poezji: G. E. Lessing, Laolcoon, Berlin 1766. Lafontaine wyprzedził Lessinga, rozdzielając wyraźnie środki artystyczne poezji i malarstwa w swej Conte du tableau:

Les mots et les couleurs ne sont choses pareilles,

Ni les yeux ne sont des oreilles.

¹⁹    W poemacie Baldassare Castiglione’a poświęconym jego portretowi, namalowanemu przez Rafaela, czytamy, że żona Castiglione’a pociesza się w nieobecności męża patrząc na jego portret.

²⁰    Liczne są anegdoty starożytne o iluzjonistycznym działaniu sztuki. Pliniusz opowiadając o rywalizacji Zeuksisa i Parrhasiosa mówi, że Zeu-ksis tak łudząco umiał odtworzyć rzeczywistość, iż do winogron przez niego namalowanych miały rzekomo zlatywać się ptaki (Pliniusz, Hist. nat., XXXV, 65).

²¹    Wolność tę przyznał Horacy zarówno malarzom, jak poetom, choć zastrzegając, iż rzeczy przedstawiane nie powinny być dziwaczne:

[...] pictoribus atąue poetis Quidlibet audendi semper fuit aequa potestas!

(Ars poetica, 9 — 10)

²²    Nieprzetłumaczalna gra słów: «se voi havete li effetti delle dimo-strazioni, noi habbiamo le dimostrazioni delli effetti».

53