33

166

166

ni

z

Teatr był dla purytanów czymś grzesznym²⁰⁷; a radykalna gerencja w treści sztuki nie ograniczała się. do wykluczania niej wszelkiej erotyki i nagości. Stosowali oni w stosunku do

sztuk potępiające pojęcia, takie jak idle talk, superfluities“ , vain ostcntation (paplanina, zbytkowność, próżna ostentacja], uważając je za irracjonalne, pozbawione celu, nieascetyczne a ponadto nie służące chwale Bożej zachowania. Popierali natomiast trzeźwą celowość w wyborze motywów artystycznych. Stosowano te kryteria w szczególności tam, gdzie chodziło o bezpośrednie przedstawienie człowieka, np. jego stroju, ozdób, itp”⁹. ^{1 2}

Ta potężna tendencja do uniformizacji stylu życia, którą dziś (tj. w roku 1903 — przyp. red.] wspiera jeszcze kapitalistyczny pęd do »standaryzacji« produkcji, posiada swe ideowe korzenie w odrzucaniu »ubóstwienia tworów doczesnych«^{3 4}. Oczywiście nie wolno przy tyin zapominać, że purytanizm składał się z wielu przeciwieństw, że instynktowne wyczucie ponadczasowej wielkości sztuki było wśród jego przywódców większe, niż styl życia »kawalerów«^2U. Tak niepowtarzalny geniusz jak Rembrandt, choć jego Przemiana nie zostałaby pewnie uznana przez pury-tańskiego Boga, był — jeśli chodzi o kierunek tworzenia — współkształtowany w dużym stopniu przez środowisko sekty. Nie zmienia to jednak całości obrazu, jako że potężne uwewnętrz-nienie osobowości, które mogło przynieść ze sobą dalsze pielęgnowanie purytańskiego sposobu życia i które rzeczywiście nań wpływało, zasadniczo wyszło literaturze na dobre, choć dopiero w późniejszych pokoleniach.

Nie mogąc się tu zagłębiać w analizę wpływów purytanizmu na wszystko uprzytomnijmy sobie tylko, że kontentowanie się dobrami kultury, sztuki czy sportu zawsze napotykało na jedną, nieprzekraczalną granicę: to nie mogło nic kosztować. Człowiek

1

holenderskich dziś jeszcze pokazuje arystokratyczny charakter holenderskiego systemu kościelnego. Utrzymanie gospodarki miejskiej hamowało rozwój przemysłu. Rozwijał się on dużej mierze tylko dzięki uciekinierom i z dużymi oporami. Ale i w Holandii widoczne były oddziaływania doczesnej ascezy przyniesionej przez kałwinizm i pietyzm (takie w sensie ascetycznego obowiązku oszczędzania, jak pisze Groen van Prinsterer. Prawie całkowity brak literatury pięknej w kalwini stycznej Holandii nie był oczywiście przypadkiem. Patrz np. Bus-kęn-Huet, Het land um Renbmndt, takie niemieckie wydanie Roppa). Znaczenie holenderskiego typu religijności jako “ascetycznego obowiązku oszczędzania-* występuje wyraźnie jeszcze w XVIII wieku, np. w zapiskach Albertusa Hallera. Na lemat holenderskiego sposobu oęeny sztuki patrz np. autobiograficzne zapiski ConsŁ Huyghensa (pisane 1629—31). w Oud Holland, 1891. (Cytowana powyżej praca Groena van Prinsterera La Hollande et 1‘infiuence de Cafoin, 1864, nie wnosi tu zasadniczo nic nowego). Kolonia Nowe Niderlandy w Ameryce była pólfeudalnym państwem rządzonym przez -patronów—handlarzy, którzy dysponowali kapitałem i. w odróżnieniu od Nowej Ar.giii. trudno było namówić -szarych ludzi**, żeby się lam osiedlali.

2d7) Należy tu przypomnieć, jak to purytańskie władze miasta Stratford-on-Avon zamknęły jeszcze za życia Szekspira jego teatr. (Nienawiść i pogarda Szekspira dla purytanizmu widoczne są na każdym kroku). Jeszcze w 1777 r. władze miasta Brimingham odrzuciły wniosek o zezwolenie na otwarcie teatru, gdyż. służyłby on »zgniliźnie«, a więc nie działałby na korzyść lifinrilu

2M) Decydujące jest (u także, że dla purytanir.a istniało tyiko albo-albo: boża wola albo z emska próżność. Nie mogło być dla niego żadnych adiaphora [rzeczy drugorzędnych]. Inaczej odnosił się do lego. jak już zostało wspomniane, Kalwin. Drugorzędne jest, co się je, j< k się człowiek ubiera — jeśli tylko nie pociąga to za sobą podporządkowania duszy władzy

2

icheianek. Wolność człowieka od -spraw tego świata-* ma się wyrażać — jak u jezuitów

-    - w obojętności wobec nicli (tak samo u Kalwina). Oznacza to obojętne, bez wyboru, używanie dóbr, jakie oferuje ziemia. Jest to pogląd bliższy w efekcie purytanizmowi epigonów.

2 K») Znane jest w tym względzie zachowanie kwakrów. Ale już w początkach XVII wieku, w gminie uciekinierów w Amsterdamie, trwała przez kilka lat zawzięta walka z powodu modnych ka;K-liiszy i strojów żony pastora. Już Sanford zwrócił uwagę na to, że dzisiejsza

-    lyzura męska- naśladuje tak wyśmiewanych ronndlieads i że również wyśmiewany strój męski pury tanów jest. przynajmniej w zasadniczych zarysach, laki sam jak dzisiaj.

3

   Wracamy ciągle do tego punktu widzenia. Pozwala on wyjaśnić takie jak ta wypowiedzi: -Każdy pens, który wydajecie na siebie, swoje dzieci i przyjaciół, musi być wydany zgodnie z wolą bożą. tak by służyć Bogu i Go zadowalać** (Baxtcr. op. cit. I, s. 108). To jest rzecz decydująca: że to. co zużywa się na cele osobiste, zabiera się ze służby ku Bożej chwale.

4

   Słusznie zwykło się przypominać, że Cromwell uratował przed utratą szkice Rafaela i Triumf Ce.iam Mantcgny, gdy Karol II próbował je sprzedać. Stosunek społeczeństwa okresu restauracji do angielskiej literatury narodowej był chłodny lub wręcz negatywny. Na dworach panowały wszędzie wszechmocne wpływy Wersalu. Nie mogliśmy podjąć w ramach niniejszego szkicu analizy potępiania bezrefleksyjnych przyjemności i ich wpływu na ducha w puryta-nizmic oraz ludzi, którzy nim żyli. Washington lrvjng następująco formułuje te wpływy w angielskiej terminologii: -Przejawia to (ma tu na myśli wolność polityczną, my zaś purytanizm) mniejsze skłonności do zabawy, większą natomiast silę wyobraźni-. Wystarczy pomyśleć o pozycji Szkotów w nauce, literaturze i życiu społecznym Anglii, by wyczuć, że to nieco zbyt wąskie sformułowanie dotyka jedr.ak istoty rzeczy. Nie mówimy tu o wpływie na rozwój techniki i nauk empirycznych. Powiązania widoczne są w życiu codziennym. Dla kwakrówdo dozwolonych form rekreacji należy: odwiedzanie przyjaciół, lektura dziel historycznych, eksperymenty matematyczne i fizyczne, ogrodnictwo, omawianie handlowych i innych gospodarczych procesów itp. Podsuwa takiego przyzwolenia jest ta sama.