3 (2838)

44 Etyka pracownika soc.ialnkoo

niemal mechaniczne zwierciadb środowiska, w którym żyje. Można powiedzieć więc, że człowiek jest w najwyższym stopniu produktem swego środowiska, zaś jego zachowanie jest końcowym efektem niezliczonych procesów uczenia się'².

Behawioryści, nie negując taktu istnienia wewnętrznych stanów człowieka, takich jak świadomość, myślenie, czy cechy charakteru, wskazują zarazem, że właśnie środowisko steruje zachowaniem człowieka Sterowanie to odbywa się za pomocą bodźców, zwanych wzmocnieniami. Wzmocnienia nogą być negatywne i pozytywne, a wszystkie one tworzą system nagród i kar. Człowitk zatem, według behawiorystów, jest istotą działającą i przystosowującą się do otoczeiia wskutek nagradzania i karania jego zachowań^{1 2 3}. Proces kształtowania i socjalizacji oioby polegać więc ma na umiejętnym manipulowaniu wzmocnieniami. Znalazło to svój praktyczny wyraz w tzw. inżynierii behawiorystycznej,    i

będącej zespołem technik i metod, które stosować można nie tylko w odniesieniu do ludzi wykazujących zaburzenia zachovania, ale i tzw. normalnych'*.

Możliwości modyfikowania ludzkiego postępowania, zwłaszcza gdy chce się uzyskać zachowania społecznie akceptowane w miejsce niepożądanych, wydają się wielce obiecujące z punktu widzenia pracy socjalnej. Ma ona bowiem często do czynienia z niewłaściwym zachowaniem jednostki i dąży do jego modyfikacji, stawiając sobie za cel przy- j wrócenie poprawnego funkcjonowania człowieka w środowisku. Na bazie tej koncepcji może więc zbudować pewne kaikretne programy działania, ukierunkowane na zamierzone zmiany w zachowaniu człowieka Jednocześnie jednak daleko idące możliwości sterowania zachowaniami ludzi budzą uztsadnione wątpliwości, szczególnie gdy mają być one narzędziem w procesie profesjoralnego pomagania^{4 5}. Wydaje się też, iż w przypadku teorii społecznego uczenia się następuje zbyt duże przcakcentowanie wpływu środowiska na osobę.

Do istotnych dla pracy socjalne teorii psychologicznych C. Dc Robeitis zalicza także analizę transakcyjną'⁰. Charakterystyczie dla tej koncepcji jest wyróżnianie trzech stanów ja w strukturze osoby. Pierwszy z lich, tzw. system Rodzic jest sferą życia nauczonego, gdyż składają się nań zachowania, ptchodzące od otoczenia, głównie od rodziców. Drugi, tzw. system Dorosły to inaczej życe doświadczone, składające się z zachowań, rozumowali i inteligencji. Trzeci zaś, to tzw. iystem Dziecko, składający się ze spontanicznych zachowali emocjonalnych i dostosowawczych, czyli życie odczuwane. Stosunki międzyludzkie stanowią według tej koncepcji kombinację wymienionych wyżej stanów ja, przy czym wszystkie osoby biorące udziałw interakcji mogą swobodnie decydować, który z owych stanów ja chcą ukazać na zewnirz. Stan zaprezentowany nie musi oczywiście odpowiadać stanowi faktycznemu, co oznaca w praktyce, że relacje między ludźmi są rodzajem gry, obliczonej na uzyskanie pożądztych efektów⁶. Analiza transakcyjna zbudowana została wprawdzie na bazie psychoanalzy, ale pomija istnienie nieświadomości, a ponadto opiera

się na założeniu, że zmiana zachowań ludzi jest możliwa. Zdaniem C. De Robcrtis zastosowanie zasad analizy transakcyjnej pozwala na modyfikację własnych zachowań u- ramach danej relacji oraz "■ konsekwencji na modyfikację zachowania innego człowieka' *.

1.2. Teorie socjologiczne

Spośród teorii socjologicznych szczególnie przydatna w pracy socjalnej wydaje się ogólna teoria systemów, dająca użyteczne wskazówki pracownikom socjalnym ze względu na fakt, iż ich zawodowe zainteresowania koncentrują się wokół istniejących związków między osobami i ich społecznym środowiskiem'⁹. W teorii tej zakłada się, że jednostki ludzkie, które są najczęściej przedmiotem pracy socjalnej, można rozpatrywać jako system\ posiadające pewne wspólne cechy^,2°.

System można zdefiniować jako zbiór elementów zależnych od siebie i pozostających w interakcji. Wszystkie te elementy są w pewnym stopniu zorganizowane, przy czym całość, jaką one tworzą, nie daje się zredukować do jedynie sumy elementów składowych

0    wysokim stopniu zorganizowania systemu można mówić wówczas, gdy elementy składowe cechują się silną wzajemną zależnością. Przykładem systemu wysoko zorganizowanego systemu jest rodzina. System o niskim zorganizowaniu to na przykład miasto, gdyż elementy, które się nań składają, pozostają we względnej niezależności wobec siebie. Charakterystyczną cechą systemów jest ich dążenie do stanu równowagi, co związane jest z faktem, że jakakolwiek zmiana, przeprowadzona w jednym z elementów systemu powoduje zmiany winnych jego elementach"¹. Ponadto, zmiany przeprowadzone w jednym systemie oddziaływać mogą na systemy sąsiednie. Wynika to z wzajemnej zależności

1    zachodzenia na siebie różnych systemów. Wewnątrz poszczególnych systemów i pomiędzy systemami mogą zachodzić transakcje, czyli wymiana zasobów.

Sprowadzając te nieco abstrakcyjne rozważania na poziom refleksji nad wizją człowieka w teorii systemów stwierdzić najpierw należy, iż człowiek widziany jest tu nie jako jednostka wyizolowana, ale jako element pewnej ilości dynamicznych i wzajemnie oddziałujących na siebie systemów⁷. Sam będąc systemem, jest człowiek jednocześnie elementem innych systemów, takich jak na przykład rodzina, czy społeczność zawodowa. Teoria systemów ukazuje przy tym ludzi, jako aktywne systemy osobowościowe, co oznacza, iż każdy człowiek jest zdolny do inicjowania pewnych zachowań, dokonywania zmian w sobie i innych systemach, a wskutek tego może on tworzyć zupełnie nowo systemy. W koncepcji tej zatem człowiek rozpatrywany jest zawsze w kontekście jego powiązań z otaczającym go środowiskiem. W praktyce pracy socjalnej zaowocowało to pojawieniem się takich pojęć, jak system kliencki, system pracowniczy, system celu i system działania²'.

21

22

23

1

J. K. Whittakcr. s. 74; Bliżej na ten terat pisze J Langer, Theories of Dcvelopmcnt, New York 1969.

2

¹⁷ Por. J. Bielecki. Wybrane zagadnieniwsychologii. Warszawa 1986. s. 10 n.

3

   Por. Tamże

4

   Por. J.K. Whittaker. dz. cyt. s. 84-86.

5

   Por. C Dc Robeitis, dz. cyt, s. 65 nJrzcba w lym miejscu zaznaczyli, it polska tłumaczka książki używa nazwy

6

analiza transakcjonalna. gdy tymczasm w literaturze psychologicznej występuje pojęcie analizy transakcyjnej. Szerzej na temat lej koncepcji pisze E lenie, W co grają ludzie?. Warszawa 1997.

7

C. De Robertis. dz. cyt., s. 6f>. ^ig B. DuBois. K.K Miley. dz. cyL, t. I, s. 81.

Wstęp do: The generał syslems approach: Contributions lowardan holistic < onceptinn ofsocial work. red G. Hc;tm. New York 1969, s. 2. or. C- Dc Robcrtis. dz. cyt., s. 55.

Por. J. K. Whittaker. dz. cyt. s. 87.

Por. Ch. D. Garvin. B A. Seabury, dz. cyL, t. I., s. 93-99.