43 (76)

3. Paralclizm składniowy, czyli powtórzenie schematu składniowego poprzedzającego zdania.

J TrwKformncje '■?' U

schematów' składniowych.

Może to polegać na przekształceniu pytania w odpowiedź, strony czynnej w bierną, zdania z czasownikiem w funkcji orzeczenia na zdanie oparte na utworzonym od tego czasownika rzeczowniku - tzw. gerundium (taki zabieg nosi nazwę nominałizacji) irp.

Innym gramatycznym środkiem spójnośćiowym są wyrazy i wyrażenia spajające, czyli koncktyww (Gajda 1982:135). Należą do nich spójniki: pierwotne (ale. natomiast, jednak, i. lub) i wtórne (przy tym. w ten sposób, na przykład, inaczej mówiąc, słowem), konektory względne, czyli zaimki względne w funkcji spajającej (który, jak. gdzje, co), oraz tzw. tranzycjc (łac. transitus ‘przejście’), czyli wyrazy i wyrażenia nawiązujące (po pierwsze - po drugie, z jednej strony - z drugiej strony, zacznę od... - z kolei przejdę do... - na zakończenie). Wyrazy i wyrażenia spajające nic tylko nadają tekstowi zwartość, ale stanowią zarazem ukryty dialog autora z czytelnikiem, utrzymują odbiorcę w' napięciu, mobilizują jego uwagę, a przy tym ułatwiają odbiór tekstu, poniew aż twarzą jakby system strzałek ukazujących kierunek myśli nadawcy.

Spójność formalną akapitu uzyskuje się również przez odpowiednie posługiwanie się kategoriami gramatycznymi, takimi jak czas czy osoba. 1 dlatego nic należy bez uzasadnionej przyczyny przeskakiwać od jednego czasu gramatycznego do drugiego, od jednej formy osobowej do innej.

Nie mniej ważne są leksykalne środki spajające. Podstawowym mechanizmem jest tutaj powtarzanie. Powtórzenia podzielić można na ścisłe czy dokładne (powtórzenie słowa, wyrażenia czy zwrotu w identycznej postaci) i nieścisłe czy niedokładne (zastąpienie słowa, wyrażenia czy zwrotu innym, w jakiś sposób - formalny czy znaczeniowy - z nim związanym).

Zatrzymajmy się przy powtórzeniach dokładnych. Od razu może pojawić się pytanie: Czy w dobrym tekście wolno używać powtórzeń dokładnych? Przecież w szkolnej praktyce są one uważane za grzech, za naruszenie iiunii^ M)iui)vuivj. <

Wierzbickiej i Głowińskiego znaleźliśmy powtórzenia dokładne, a są to teksty uchodzące za dobre. Jak zatem oceniać powtórzenia?

We fragmencie artykułu Głowińskiego powtarzały się wyrazy i wyrażenia: system literacki, dzieło, możliwości. I jest to zrozumiałe, uzasadnione, a zarazem - nieuniknione. Akapit ten dotyczył bowiem stosunku dzieła do systemu literackiego traktowanego jako zespół możliwości. Konieczność powtarzania pewnych jednostek leksykalnych wynika z tego, że tekst tkwi w określonym kręgu tematycznym, a jednostki te krąg ów współtworzą. Są to zatem powtórzenia konieczne czyli naturalne. Przyczyniają się one do spójności akapitu, bo przywołują jego temat.

Inne jest źródło i inna funkcja powtórzeń w tekście Wierzbickiej. Tematem tego akapitu nie jest mówienie, a powtarza się tu słowo powiedzieć. Powtórzenie jest w tym wypadku świadomym zabiegiem stylistycznym, chwytem retorycznym służącym do logicznego zaakcentowania pewnych fragmentów wypowiedzi. Aby uwydatnić opo-zycyjność myśli zawartych w sąsiadujących zdaniach, autorka posłużyła się anaforycznym powtórzeniem leksykalnym i - dodatkowo -paralelizmcm składniowym. Otrzymała dzięki temu symetryczny parzysty układ przyciągający uwagę czytelnika, zachęcający go do kontynuowania lektury (pamiętajmy, że był to akapit inicjalny). I w tym wypadku powtórzenie przyczynia się do spójności akapitu, ponieważ pokazuje powiązanie między dwiema jego częściami.

Widzimy więc, że pytanie dotyczące powtórzeń dokładnych powinno być inaczej sformułowane. Powinno brzmieć: Kiedy wolno używać powtórzeń dokładnych? A odpowiedź byłaby następująca: Wtedy, gdy jest to uzasadnione funkcjonalnie, to znaczy: albo wynika z tematu tekstu (powtórzenie naturalne - przykład pierwszy), albo jest zamie-