50

czesny rozwój wielkich miast, a szczególnie jego dynamika, podważają trafność dotychczasowych definicji i typologii. Zawodne okazują się dy-chotomiczne koncepcje różnicowania środowisk zamieszkania na miejskie i wiejskie, bo granice są nieostre, a właściwości społeczne są w większości wspólne. Wyróżnia je tylko stopień nasilenia. Podobny mają kłopot teorie interakcyjne, funkcjonalno-strukturaine, czy ekologiczne. Zawsze natkniemy się na problem granic i skali, które za główne narzędzie klasyfikacji i definiowania przyjmują arbitralną decyzję badacza.

Użyteczną koncepcję poznawania i opisu miasta stworzył polski socjolog Stanisław Rychliński. Wymienia on cztery obszary istnienia społeczności miejskiej: I) przestrzeń, 2) ekonomikę, 3) demografię, 4) kulturę⁶. Na tych płaszczyznach tworzy się istota miasta, jego czasowe i terytorialne odmienności, wreszcie jego istotne przeobrażenia. Należy może dodać, że w pojęciu kultury mieszczą się nie tylko elementy kultury w słownikowym znaczeniu, lecz także te społeczne atrybuty zbiorowości, które pełnią właśnie funkcje wychowawcze.

Wspomniana wcześniej dynamika rozwoju miast, ich żywiołowe i skomplikowane drogi przemian są źródłem niepokojących zjawisk i przeobrażeń. Zanik więzi i rozpad tradycyjnych struktur rówieśniczych i sąsiedzko-lokal-nych owocuje postępującą anonimowością, nasilaniem się zjawisk patologicznych oraz poczuciem osamotnienia, wyobcowania. Pojawia się osobowość dotknięta anomią w durkheimowskim sensie, czyli osoba nieskłonna i niezdolna do kierowania się w zachowaniach regułami grupy, pozbawiona „orientacji społecznej”, skazana warunkami wychowania na nieprzystosowanie do jakiejkolwiek roli społecznej i „uboga w powiązania społeczne”⁷.

Wieś

Kłopoty

pojęciowe

W definiowaniu społeczności wiejskiej niemal nigdy nie używa się wskaźnika liczebności mieszkańców z wyjątkiem praktyki badawczej socjologów amerykańskich, którzy przyjmują kryterium administracyjne - 2500 osób jako granicę rozdzielającą zbiorowość wiejską od miejskiej. Dominują natomiast kryteria funkcjonalne i cechy opisowe. Badaczom środowiska wiejskiego przysparza licznych kłopotów wielka różnorodność typów wsi. W literaturze można spotkać bogatą listę zasad podziału zbiorowości wiejskich. Tak więc dzieli się wsie wedle wielkości, wedle odległości od miasta, wedle funkcji administracyjnych. Zasadą podziału mogą być względy etniczne, układ przestrzenny, wskaźnik rozwoju i stagnacji, rodzaj produkcji rolniczej lub obszar gospodarstw i wiele jeszcze innych. Nie ma szansy na stworzenie definicji operacyjnej. Można na zasadzie generalizacji cech ty-

⁶    Por. St. Rychliński. Wybór pism. Warszawa 1976.

⁷    Por. Dawid Ricsman, Samotny tłum. Warszawa 1971.

\

powych zbudować określenie noszące znamiona definicji indukcyjnej, czyli zbiór cech pierwszorzędnych i pochodnych. Liczba, a szczególnie nasilenie cech wtórnych, mogą być zmienne.

Wśród wielu definicji wsi - trafnością i uniwersalnością wyróżnia się definicja Stefana Czarnowskiego. „Wieś - według niego - stanowi lokalną społeczność zupełną, tzn. zamkniętą w sobie, obejmującą wszystkie prawie funkcje życia zbiorowego swoich członków, przeciwstawiającą się społecznościom podobnym i wsiom innym, a także grupom i organizacjom istniejącym poza nią lub ponad nią”¹.

Inaczej określa społeczność wiejską R. Redfield: „Społeczność wiejska jest mała, odizolowana i jednostronna o silnym zmyśle grupowej solidarności. Zachowanie cechuje tradycyjność, spontaniczność i często bezkrytyczne działanie. Podstawą działania i doświadczenia życiowego jest wielka rodzina obejmująca kilka generacji z władzą należącą do starszych. Myślenie irracjonalne góruje zdecydowanie nad myśleniem świeckim, racjonalnym”².

Cechy odrębności

Liczne inne określenia i definicje pozwalają na typologię cech, składników, funkcji oraz przemian. Wymieńmy najważniejsze:

-    mała zbiorowość i ograniczenie przestrzenne,

-    poczucie jedności i poczucie względnej izolacji,

-    dominacja rolniczego charakteru pracy i instytucji,

-    społeczny charakter instytucji obsługi i kultury,

-    specyficzny układ autorytetów osobowych i instytucjonalnych,

-    podział pracy i usług,

-    dominacja przyrody i przyrodniczy rytm życia zawodowego,

-    kultura ludowa i folklor jako ważne składniki świadomości.

-    presja zewnętrznego świata informacji i kultury',

-    postępująca dezintegracja więzi pod wpływem czynników migracyjnych, urbanizacyjnych i kulturowych,

-    narastające konflikty wewnętrzne międzypokoleniowe,

PI

-    szczególna rola szkoły i nauczyciela.

Wieś jest żywym eksponatem środowiska lokalnego. Mimo przemian, często negatywnych, inspirowanych przez siły polityczne niechętne chłopskiemu solidaryzmowi i wiejskiej autonomii - wieś zachowała ogromny potencjał pozytywnych bodźców wychowawczych. Świadczą o tym liczne badania empiryczne w środowisku wiejskim. Badania te i refleksje teoretyczne utorowały pedagogice społecznej drogę do pewnej niezależności i odrębności metodologicznej i przedmiotowej w postrzeganiu i analizach środowiska wychowawczego wsi.

1

® St. Czarnowski, Podlote ruchu chłopskiego, w: „Dzielą”, Warszawa 1955. t. 2. s. 173.

2

Cyl. za J. Ziółkowski. Socjologia miasta. Warszawa 1964. s. X.