5

utożsamia! podzia! pracy i rozwój rynku z materialnym postępem społeczeństwa, ale nie z postępem moralnym. Jeśli uważniej przyjrzymy się zaletom sympatii, będziemy mogli lepiej rozumieć indywidualny charakter.

Jak wiemy, kluczowe dla moralności Rica było nieustanne manifestowanie swojej woli. U Smitha natomiast spontaniczny wybuch sympatii z konieczności musi opanować wolę: człowieka ogarniają emocje tak wielkie, że nie daje się ich kontrolować, jak wtedy, gdy nagle zaczynamy rozumieć przegranych, współczuć notorycznym kłamcom czy tchórzom. Wybuch sympatii wyrzuca nas poza zwykłe granice moralne, w sferę czasu spontanicznego. W sympatii nie ma nic rutynowego, nic przewidywalnego.

Waga moralna, jaką Smith nadawał tego typu gwałtownym emocjom, wyróżniała go na tle ówczesnych myślicieli. Dla wielu z nich etyczny aspekt ludzkiego charakteru niewiele miał wspólnego ze spontanicznymi uczuciami czy wręcz z ludzką wolą: Jefferson stwierdzał w Bill For Establishing Religious Freedom (1779, Projekt ustawy o swobodach religijnych), że „opinie i wierzenia ludzi niezależne są od ich woli, lecz wynikają samoczynnie ze świadectw, jakie przedstawiane są ich umysłom”⁶. Charakter ma także uruchamiać wypełnianie naszych obowiązków. Jak pisał James Madison w 1785 roku, postępowanie zgodne z dyktatem sumienia Jest niezbywalne również dlatego, że to, co tu jest prawem wobec człowieka, stanowi także obowiązek wobec Stwórcy”⁷. Co natura i jej Bóg wyznaczają, człowiek wykonuje.

Gdy Adam Smith pisze o charakterze, jego język wydaje się bliższy temu, jakim posługujemy się obecnie: charakter jest dlań czymś, co kształtuje historia i jej nieprzewidywalne zawirowania. Jeżeli zaś człowiek wdroży się w rutynowe działania, pozostanie mu niewiele przestrzeni do budowania osobistej historii. By rozwijać swój charakter, musi tę rutynę przełamać. Smith uściślał to ogólne twierdzenie: chwalił charakter kupców, wierzył bowiem, że działają, reagując szybko i z wyczuciem na zmieniające się wymogi chwili, użalał się zaś nad charakterem robotników fabrycznych ujarzmionych przez rutynę. Kupiec był, według niego, o wiele bardziej aktywną istotą ludzką.

Nie powinno nas dziwić, że uważnym czytelnikiem Adama Smitha był Marks (choć trudno go uznać za wielbiciela handlu czy kupców). W młodości Marks cenił ogólne przynajmniej tezy o spontaniczności z Teorii uczuć moralnych; jako dorosły, bardziej trzeźwy analityk skoncentrował się z kolei na Smithowskim opisie zła wynikającego z rutyny i takiego podziału pracy, który wyklucza sprawowanie kontroli przez robotników. Są to kluczowe składniki Marksowskiej analizy utowaro-wionego czasu. Marks wzmocnił obraz rutyny panującej w fabryce szpilek, skontrastował go bowiem z dawniej stosowanymi rozwiązaniami, na przykład niemieckim systemem Tagwerk. W systemie tym robotnik wynagradzany był za dzień pracy; dzięki temu mógł dostosowywać się do warunków swego otoczenia, pracując inaczej w dni deszczowe, a inaczej w słoneczne lub organizując zadania w zależności od dostarczonego akurat zaopatrzenia. Taka praca miała rytm, gdyż kontrolował ją robotnik⁸. Dla kontrastu, jak napisać miał później marksistowski historyk E.P. Thompson, w nowoczesnym kapitalizmie zatrudnieni „doświadczali różnic między czasem swego pracodawcy a ich « własnym » czasem”⁹.

Obawy, jakie Adam Smith i Marks wiązali z rutynową organizacją czasu, przetrwały do naszego stulecia i objawiły się jako reakcja na fenomen zwany fordyzmem. To właśnie fordyzm stanowi najpełniejszą ilustrację lęków, jakie Smith żywił wobec przemysłowego kapitalizmu rodzącego się w końcu XVIII wieku. Przyjrzyjmy się

45