6

lub — z różnym skutkiem — pragniemy uczynić. Na przykład kogoi

0    coś zapytać, do czegoś namówić, coś nakazać lub od czegoś odwieść, przed kimś się wyżalić, na coś lub kogoś się poskarżyć, oskarżyć, znieważyć lub pochlebić, rozbawić, pouczyć, oszukać, dokuczyć, pocieszyć, wzbudzić litość i trwogę... nie sposób wymienić tu wszystkich czasowników, którymi posługujemy się w mowie codziennej-interpretując mówienie jako pewien typ działania.¹

Pragmatyczny sens wypowiedzi łatwiej uchwycić na tle sytuacji-wypowiadawczej (lirycznej, narracyjnej lub — w święcie przedstawionym — dialogowej), gdy się sobie wyobrazi okoliczności, w jakich tekst jest lub miałby być wypowiadany, i adresata, do którego jest skierowany. Ów adresat jest podmiotem odbiorczym wypowiedzi

1    zarazem przedmiotem słownego działania ze strony nadawcy, który właśnie ze względu na niego zamierza coś uczynić i swoimi słowami wywołuje jakiś skutek.

Podmiot wypowiedzi literackiej „szuka” czasem rozmówcy w realnym czytelniku, czasem jednak zwraca się do kogoś usytuowanego w fikcyjnej przestrzeni utworu. Czytelnik staje się wówczas jakby świadkiem cudzej rozmowy i żeby w pełni uchwycić jej sens pragmatyczny musi wczuć się w rolę adresata wewnętrznego, a nie tylko wiązać ten sens z reakcjami własnymi lub z reakcjami historycznych czytelników, którzy kiedyś ten sam utwór czytali.

Byłoby jednak absurdem domagać się od siebie i uczniów trwałej identyfikacji z adresatem wewnętrznym łub historycznym. Żaden utwór nie narzuca wyboru właśnie tych ról. W jednej ze scen Si-laczki, gdzie Obarecki czuwa przy konającej Stanisławie Bozowskiej-wspominając młodzieńczą miłość i organicznikowskie ideały, mamy trzy pary rół: postać—postać; narrator — adresat wewnętrzny; Żeromski — i na przykład czytelnicy „Głosu”, w którym ukazał się pierwodruk opowiadania. Czytelnik dzisiejszy ma prawo wcielać się w kilka z tych ról, uprzywilejować jedną, do wszystkich się zdys-trtimowuć wybierając rolę obserwatora całego układu. Żaden z wyborów nic zapewnia czytania lepszego od innych. Można jedynie powiedzieć, że im więcej możliwości czytelnik dostrzeże, tym jego leki lim będzie bogatsza intelektualnie, a im wyraźniej opowie się łi\ którąś z ról, tym mocniej scenę przeżyje. Rzeczą analizy jest możliwości wyboru odsłonić, sprawą pedagogicznego taktu —żadnej nip narzucać.

(idy —jak w tym przykładzie — mamy do czynienia z frag-mnnlcm, trzeba też określić jego związek z całością, z której został wyjęły. Relacja o rozmyślaniach Obareckiego to fragment węzłowy. W narracji pełni funkcję powiadomienia i zarazem niespodzianki dla wewnętrznego adresata, przed którym odsłania tożsamość obu posiać i i łączące je relacje. Ze względu na głównego bohatera scena ułanowi najważniejszy przyczynek do jego charakterystyki. Jako ogniwo fabuły przynosi motywację niektórych ogniw poprzedzających I otwiera możliwość jej dwoistego przebiegu: powrót do Obrzydłówka albo do dawnych ideałów i miłości. Przez kontrast wzmacnia gorzką drwinę zakończenia.

Określając sens pragmatyczny fragmentu, trzeba więc także uwzględnić tę jego funkcję, którą można nazwać konstrukcyjną.

Określenie tematu wypowiedzi jako „tego, o czym mowa”, choć nie pozbawione trafności, jest mało przydatne jako narzędzie analizy tekstu, w którym — podobnie jak podmiot gramatyczny w pewnego typu zdaniach — temat pozostaje domyślny. Wiadomo, >c aby o czymś mówić, niekoniecznie trzeba to robić wprost i że w li-teraturze zdarza się to często. Wtedy przydatniejsze okazuje się rozumienie tematu jako strukturalnej własności tekstu. Temat — zarówno domyślny, jak wprost wyrażony — lepiej pojmować nie jako rzecz, przedmiot, o którym mowa, lecz jako siatkę relacji znaczeniowych, które scalają różne składniki treściowe tekstu. Uchwycić lemat wypowiedzi to tyle, co znaleźć w niej samej lub poza nią takie słowo i pojęcie, które może stanowić sumę jej i tylko jej znaczeniowych składników.^{2 3 4 5}

19

1

Autorki Poetyki stosowanej i podręcznika Język i my dla kl. I szkół średnich oparły się na typologii funkcji tekstu Jakobsona. Jest ona za uboga, by służyć do interpretacji wypowiedzi jako działania, mimo że nowy podręcznik dopełnia ją o kilka pojęć wziętych od teoretyków aktów mowy. Ale proponowane przez nich klasyfikacje są również niewystarczające na potrzeby analizy literackiej. „Pragmatyczne” słownictwo języka ogólnego pozwala precyzyjniej charakteryzować różne odmiany działań słownych, mimo-że nie tworzy logicznie uporządkowanej siatki terminologicznej.

2

Krytyczny przegląd różnych definicji w: J. Pelc O pojęciu tematu. Wrocław

3

Tutaj przyjmuję rozumienie bliskie proponowanemu w: E. Miodońska-Brookes,

4

A. Kulawik, M. Tatara Zarys poetyki. Warszawa 1974, s. 14—16. Dla uczniów (i studentów polonistyki!) ustalanie tematu wypowiedzi jest trudne — wymaga ćwiczeń wdraża-

5

Micych przy udziale nauczyciela. Podobnie z myślą przewodnią.