6

182 KONCEPCJE ŁADU SPOŁECZNEGO I TYPY PRZEWIDYWAŃ

TYPOLOGIA ZACHOWANIA SIĘ ZBIOROWEGO I METODY PRZEWIDYWAŃ

Trafność przewidywań opartych na sadach ogólnych jest najbardziej może przekonywającym sprawdzianem naukowym generalizacji. To kryterium właśnie bywa najczęściej przytaczane, gdy się mówi o wyższości nauk przyrodniczych nad naukami humanistycznymi. Metody przewidywania w naukach społecznych stały się sprawą pierwszorzędnej wagi dla planowania społecznego, gdyż przewidywanie jest elementem procesu racjonalnego planowania.

Planowanie społeczne dotyczy — w taki czy inny sposób — zachowania się zbiorowego ludzi. Ale zagadnienie przewidywania na tym polu często stawiane jest zbyt abstrakcyjnie. Socjotoclmika musi różnicować się w zależności od form ładu społecznego, w zależności od dominującego typu zbiorowego zachowania sie, z jakim mamy do czynienia.

Gdy mamy do czynienia ze zbiorowością policentryczną, przewidywanie zachowania się poszczególnych jednostek, a więc i przewidywanie rezultatów zachowania się zbiorowego, musi się liczyć z wielorakością motywów, od których zależy decyzja. Przy podobnym uwarunkowaniu organicznym decyzja zależy od osobistej sytuacji jednostki (wysokość dochodów, warunki rodzinne i zawodowe, konstelacja towarzyska, udział w szerszych organizacjach) i od wzorów kulturowych, którym jednostka podlega. Ze względu na wzory kulturowe przewidywanie jes: tym trudniejsze. im zbiorowość jest mniej konformistyczna. Różne wzory kulturowe i różne solidarności ścierające się w tym samym środowisku (kult oszczędności i pogarda dla cnót mieszczańskich, solidarność klasowa i solidarność narodowa) mogą przechylać szalę na rzecz różnych motywów. Ale w zbiorowości policentrycznej, nawet wtedy gdy członkowie kierowaliby się jednolitymi wzorami kulturowymi i wspólną skalą wartości, tak jak to zakłada klasyczna ekonomia, wspólna motywacja może także prowadzić do różnych decyzji, w zależności od indywidualnej oceny sytuacji i od zmian sytuacji społecznej spowodowanych przez kierowanie się wielu osób wspólną motywacją. Zespól ludzi typu homo oeconomicua może być nie mniej jednolity niż zespól ludzi typu homo oboediems, ale homo oeconomicus, nawet jeżeli kieruje 9lę wspólną z innymi skalą wartości, dokonuje osobistego wyboru w konkretnych sytuacjach. Jego postępowanie nie Jest wyznaczone przez jeden tylko czynnik, Jak to ma miejsce z czynami homłnls oboedientis. Drobni producenci kawy zaczynają sadzić drzewka kawowe, gdy za po-

wiacla się dobra koniunktura. Fakt, że sąsicdzi sadzą drzewka kawowe, może być czynnikiem zachęcającym do sadzenia, bo umacnia w przekonaniu o spodziewanej koniunkturze. Gdy jednak zbyt wielka liczba producentów postępuje w ten sam sposób, może się zrodzić obawa nadprodukcji, która stanie się motywem powstrzymującym od sadzenia. Łatwo o podobne przykłady na terenie tzw. mody. I tutaj rozpowszechnianie się jakiejś motywacji w indywidualnych decyzjach (np. ubieganie się o pewien typ wytworów, który jes't atrakcyjny przez swą nowość i rzadkość) zmienia stan rzeczy w taki sposób, że owa motywacja traci zasto smvanie (rzeczy osobliwe przestają być osobliwe, gdy ich osobliwość pociąga zbyt wielu ludzi). Atrakcją nadmorskiego letniska może być mai* zagęszczenie plaży w porównaniu z plażami sąsiednich miejscowości. Gdy większa liczba ludzi wybierając miejsce na pobyt wakacyjny będzie sic kierowała tym samym motywem, sytuacja zmieni się całkowicie i ten motyw' wyboru zniknie.

Ekonomiści wprowadzają do swych rozważań różne typy człowieka kierującego się motywacją ekonomiczną w kapitalistycznym społeczeństwie. Pareto rozróżnia! rentierów i spekulantów jako ludzi o odrębnych sposobach postępowania i odrębnych funkcjach społecznych. Keynes rozróżnia ciułaczy, inwestorów i spekulantów. Działalność każdego z nich opiera się na przewidywaniach dotyczących zachowania się zbiorowego -w szczególności działalność inwestora i spekulanta. Przewidywania te* są różnego rodzaju. Inwestor na przykład kieruje się przewidywaniami długodystansowymi, spekulant — przewidywaniami na krótki dystans, koniunkturą dnia jutrzejszego. Wszystkie te prognozy, kierujące postępowaniem poszczególnych członków zbiorowości, mają wpływ na stan rzeczy, którego dotyczą: na produkcję, stopę procentową, stan zatrudnienia. Stają się one tedy elementami sytuacji społecznej, a trafność przewidywań, czyli gnoseologiczna funkcja takich sądów o przyszłych ludzkich działaniach, zależy w jakiejś mierze od ich przyczynowej funkcji: od ich wpływu na przewidywaną rzeczywistość.

Racjonalne przewidywania dokonywane przez obserwatora z zewnątrz systemu opierają się na jakichś teoriach interakcji z założeniami psychologicznymi i zastosowaniem metod statystycznych. W przykładzie z plantatorami kawy obserwator, który usiłuje przewidzieć przyszłą koniunkturę, musi wprowadzać do swych obliczeń zmienne fazy interakcji przewidywań poszczególnych plantatorów: początkowo powszechność przekonania o dobrej koniunkturze może umacniać takie właśnie przekonanie poszczególnych Jednostek, później, gdy się zaczną orientować w skutkach