9

188 KONCEPCJE LĄDU SPOŁECZNEGO 1 TYPY PRZEWIDYWAĆ

decyzjom naszym pozory obiektywności, ale wszelki dobór wskaźników dla takiej skali musi być przeprowadzony arbitralnie. Tak samo zresztą ma się sprawa z konstruowaniem skal do mierzenia dystansu społecznego czy do mierzenia inteligencji: chociaż tutaj mamy niby do czynienia ze zjawiskami jednej tylko kategorii, o przyporządkowaniu wskaźników kolejnym pozycjom skali decyduje ostatecznie czyjaś subiektywna intuicja.

W społeczeństwie, gdzie stosunki ekonomiczne kształtują się na wolnym rynku, interferencja indywidualnych skal wartości wytwarza wspólną skalę cen, która służy jako obiektywna skala porównawcza przy wymianie towarów lub usług i która przez to wywołuje złudzenie, źc stanowi „obiektywną skalę użyteczności”. Ale w systemie centralnego planowania nie ma innej drogi ustalania skali niewspółmiernych wartości niż arbitralna decyzja.

Weźmy dla przykładu sprawę podziału dochodu społecznego. W ideologiach i programach socjalizmu i komunizmu spotykamy trzy alternatywne zasady:

a)    każdemu wedle zasług,

b)    każdemu wedle potrzeb.

c)    każdemu według normy ustalonej ze względu na pożytek społeczny w określonych warunkach ^{1 2}.

Gdy zasługi nie są mierzone skalą wolnego rynku, skalą podaży i popytu, nie ma obiektywnego kryterium, które pozwoliłoby stwierdzić, ile razy zasługi członka akademii są większe niż zasługi kierowcy autobusu. Toż samo z potrzebami. Jakież kryteria pozwolą ustalić miernik potrzeb ludzkich przy założeniu, że potrzeby różnych ludzi nie są jednakowe? W połowie ubiegłego stulecia George Fitzhugh, obrońca systemu niewolnictwa i arystokratycznej cywilizacji plantatorskich stanów, który pierwszy — o ile²mi wiadomo — wprowadzi! do literatury amerykańskiej termin „socjologia” i który lubił się popisywać znajomością postępowych nurtów myśli europejskiej, nie miał wątpliwości, że Południowe Stany w Ameryce Północnej realizują zasadę europejskich komunistów: „Każdemu według potrzeb”. Murzyni w przekonaniu Fitzhugha otrzymywali od plantatorów pełne zaspokojenie swych potrzeb. Dla autora było rzeczą oczywistą, że potrzeby Murzyna są wielokrotnie niższe niż potrzeby ludności białej².

Przez brak obiektywnych kryteriów każda z owych trzech zasad po-

działu dochodu społecznego może stanowić zasłonę dla czwartej, nie formułowanej jawnie zasady: Każdemu według interesów klasy rządzącej.

Skoro nie ma obiektywnych kryteriów do mierzenia użyteczności społecznej, do mierzenia zasług i potrzeb, monopol autorytatywnej nocny uwalnia ciało planujące od kłopotów wynikających z rozbieżności opinii, interesów i upodobań i nadaje ostateczną sankcję. Stąd w moiv ccntrycznym ustroju tendencja do monopolu sądów.o wartościach.

RODZAJE ZBIOROWEGO ZACHOWANIA SIF,

W USTROJU POLICENTRYCZNYM

Nie ma, na szczęście, powodu, aby przyjmować alternatywę obrońców wolnej konkurencji typu Hayeka i zakładać z góry sprzeczność pomiędzy planowaniem centralnym i policentrycznym układem stosunków społecznych. Charakteryzująca uśtrój policentryczny interferencja wiciu ośrodków myśli i decyzji, interferencja samodzielnych poglądów, ocen i działań daje pole także dla innych możliwości niż te. które były udziałem liberalistycznego społeczeństwa wolnej konkurencji.

Jak wiadomo, pomiędzy członkami zbiorowości policentrycznej mogą zachodzić trojakie stosunki:    *

1)    Osoby lub grupy składająPe się na policentryczną zbiorowość mogą

zachowywać się względem siebie niezależnie:    nie zamierzają

wpływać na decyzje i zachowanie się innych, nic usiłują im pomagać ani przeszkadzać. Niemniej wszakże skutki zachowania się poszczególnych osób i grup wywołują łącznie stan rzeczy nie zamierzony przez nikogo i wpływają w taki czy inny sposób na losy, decyzje i postępowanie członków zbiorowości. Niezależne decyzje wielu ludzi, aby zobaczyć jakąś sztukę w teatrze, sprawiają, że pewna ich liczba będzie musiała odejść od kasy wobec braku biletów, a równocześnie mają wpływ na decyzję dyrekcji teatru w sprawie dalszego programu przedstawień. Niezależne decyzje pewnej liczby więźniów, aby próbować ucieczki z obozu koncentracyjnego, mają wpływ na szanse ucieczki każdego z nich.

2)    Inny rodzaj wzajemnych stosunków — to wspólzawodnic-* two lub walka. Tej kategorii stosunków dotyczą teorie ekonomiczne

wolnokonkurencyjnego kapitalizmu, teorie gry, teorie strategii i polityki. Z tą kategorią stosunków mamy do czynienia w prawach rynk u i w zjawiskach aren y, jeżeli przyjmiemy ten termin za Lasswellem i Kapłanem dla oznaczenia sfery zmagań o władzę. Arena w tym znaczeniu jest odpowiednikiem rynku jako sfery rozgrywek ekonomicznych.

1

•    Wyższe uposażenie pewnych zawodów (górnik, lekarz, kontroler) może być motywowane interesami społeczeństwa jako całości.

2

   G. Fitzhugh, Socjologu for tho South, 1854.