3

176 KONCEPCJE LĄDU SPOŁECZNEGO I TYPY PRZEWIDYWAŃ

jak Południe Stanów Zjednoczonych po Wojnie Cywilnej, gdzie nowe prawodawstwo i zabiegi indywidualne humanitarystów okazywały się bezsilne wobec potęgi obyczajów (mores)^l.

Narodowa ideologia ludów uciśnionych w XIX wieku, ideologia uczniów Herdera i propagatorów Wiosny Ludów, także wiązała się zwykle z pierwszą koncepcją ładu społecznego: nie rozkazy wodza, ale uczestnictwo we wspólnej duszy narodu miało doprowadzić do harmonii zbiorowego działania. W środowiskach chłopskich niektórych europejskich krajów rolniczych przed ostatnią wojną spotykaliśmy się dość często z uwydatnianiem dwojakiej funkcji chłopskich wzorów kulturowych: jako czynnika społecznej więzi i jako czynnika ładu społecznego.

Społeczeństwo realizujące drugą koncepcję ładu stanowiło, jak wiadomo, ideał zachodnich demokracji mieszczańskich. W myśl tej koncepcji rząd jest tym lepszy, im mniej rządzi. Jedyne jego zadanie to czuwanie, aby reguły gry (normy prawne i reguły stosunków ekonomicznych) były przestrzegane przez wszystkich członków społeczeństwa, oraz zabezpieczenie społeczeństwa przed zagrożeniem zewnętrznym. Inaczej mówiąc, utrzymywanie policji i armii. Reszta miała być wypadkową nie skoordynowanych działań podjętych z prywatnej inicjatywy kierujących się osobistym interesem i racjonalnym przewidywaniem zachowania się innych jednostek.

Filozoficzną podstawą tego typu ładu społecznego było popularne założenie dotyczące mądrości Natury, która wyposażyła ludzi w takie instynkty, że działania nimi kierowane są źródłem najlepszego porządku społecznego: kształtuje się on automatycznie, jeżeli tylko nie miesza się do tego żadna władza centralna. ,,Niewidzialna dłoń rynku” miała zapewnić pomyślność całemu społeczeństwu lepiej niż jakakolwiek rządząca elita -.

Trzecia koncepcja ładu społecznego — porządek monocentryczny utrzymywany dzięki ścisłemu wykonywaniu decyzji najwyższej, planującej i rządzącej, władzy — przeciwstawia się poprzedniej zgodnie z postulatem wyeliminowania konfliktów, które pochłaniają bezpłodnie energię społeczną, i z postulatem racjonalnej organizacji środków. Konsekwencja w działaniu zbiorowym, tak samo jak konsekwencja w działaniu indywidualnym, wymaga kierowania się jedną myślą. Każdy fachowy przemysłowiec, propagujący na terenie całego społeczeństwa zasadę

* William Graham Sumner, Folkioays, 1906, s. 77 i nast.

³ Por. C. ICerr i L. H. Fisher, Plant Sociolofjy, w zbiorowym dziele Common Frontiers o/ the Social Sciences, Free Press, Gleneoe 1957.

laissez faire, kierował się zasada monocentrycznego kierownictwa w granicach własnego przedsiębiorstwa dla uzyskania maksymalnej produkcyjności.

Monucuntryczny lad społeczny osiąga najpełniejszą realizację w doskonale zdyscyplinowanych organizacjach militarnych albo biurokratycznych. gdzie istnieje hierarchia ośrodków decyzji i dyspozycji, ale jakakolwiek interferencja decyzji jest w zasadzie całkowicie wyłączona dzięki systemowi rozgraniczania kompetencji i ścisłej jednostronnej zależności Tam nawet, gdzie jest pozostawiony margines dla indywidualnych decyzji lub dla interpretacji otrzymywanych rozkazów, władza nadrzędna może zawsze anulować taką decyzję, bądź też — gdy decyzja została już wprowadzona w życie — pociągnąć sprawców do odpowiedzialności.

W tych warunkach decyzje podejmowane w granicach kompetencji poszczególnych stanowisk mogą się sprowadzać do prób odgadywania, jaka decyzja uzyska aprobatę władzy nadrzędnej.

Nawyk posłuszeństwa, które w tym systemie ładu społecznego musi stać się cnotą powszechną, może być szerzony świadomie w różny sposób Posłuszeństwo może wyrastać z nieograniczonego zaufania do kierowników całej organizacji; w szczególności wtedy, gdy mamy do czynienia — mówiąc językiem Maxa Webera — z władzą charyzmatyczną. Posłuszeństwo może być narzucone przez zastraszenie, gdy władza centralna stosuje w razie potrzeby terror. Może być wpajane przez perswazję, która apeluje bądź do interesu osobistego, bądź do ideologii, bądź do bezwładności ludzkiej, jako ze pełne posłuszeństwo zwalnia od wahań, niepokojów, konfliktów, zwalnia od ciężaru decyzji. Celowe kształtowanie w mózgach ludzi pewnego systemu odruchów warunkowych — to także jedna z metod wyrabiania posłuszeństwa. Tę metodę Aldous Huxlev opisywał w sugestywny sposób w Nowym wspaniałym świecie. Wiemy, z jakim kunsztem wychowawczym kształcono adeptów w posłuszeństwie w bojowym zakonie jezuickim, gdzie w oparciu o słowa Loyoli wprowadzono pojęcie „trupiego posłuszeństwa”. Najdoskonalszą formą posłuszeństwa, według Loyoli, ma być takie posłuszeństwo, kiedy człowiek nie tylko wolę swoją oddaje bez reszty swoim zwierzchnikom, ale kiedy potrafi całkowicie podporządkować im swój sąd; kiedy myśli tak. jak myślą jego przełożeni, kiedy potrafi tak nagiąć swój intelekt, aby przez ślepotę swego posłuszeństwa osiągnąć mądrość i doskonałość '. W pamiętnikach Rudolfa Hoessa, komendanta obozu koncentracyjnego

' Por. Rene Fiilop-Mttller, Macht und Gcheimnis der Jcsuitcn, Berlin 1929. s. 36—37.

12 — 0 nauce

T