4

173 KONCEPCJE LĄDU SPOŁECZNEGO I TYPY PRZEWIDYWAŃ

w Oświęcimiu, znajdujemy opis starannie przemyślanych metod ćwiczenia w posłuszeństwie członków hitlerowskiej organizacji SS *.

Gdy w społeczeństwie tradycjonalistycznym wychowanie młodzieży zmierza ku wytworzeniu trwałych konformistycznych nawyków i wierności dla tradycyjnych wzorów, w nowoczesnym monocentryeznym ustroju wyrabianie posłuszeństwa wobec* najwyższych autorytetów idzie w parze z wyrabianiem pewnej plastyczności nawyków, ponieważ w toku wydarzeń zalecenia, nakazy i sądy autorytetów mogą ulegać radykalnym zmianom. Ta swoista plastyczność musi się godzić z postawą ortodoksji i tendencją do podporządkowania się bez zastrzeżeń wszelkim nowym obowiązującym wzorom i punktom widzenia. Ideałem jest tutaj być nieugiętym konformistą wobec obowiązujących aktualnie wzorów i opinii, tak jak gdyby miały obowiązywać na zawsze, a równocześnie być zdolnym do porzucenia ich w każdej chwili, gdy przyjdą takie dyrektywy.

W ideologii faszystowskiej struktura monocentryczna nie staje na przeszkodzie nawiązywaniu do tradycji plemiennych, tradycji ..przedstawień zbiorowych”. Rasizm hitlerowski przywraca autorytet duszy plemiennej. Wódz wszakże ma być jej najpełniejszym wyrazicielem i autorytatywnym interpretatorem. Dzięki normctwórczym funkcjom władzy centralnej mon ocen tryczny ustrój może prowadzić do syntezy cech różniących pierwszą i drugą formę ładu społecznego: do syntezy społeczeństwa ortodoksyjnego i dynamicznego.

Jeżeli posłuszeństwo narzucone jest głównie terrorem, przy słabym udziale procesów wychowawczych, trzeba się liczyć z powstawaniem fikcji ochronnych: fikcji dokładnego wypełnienia rozkazu, dokładnej realizacji nakreślonego przez władze centralne planu. Takie fikcje, pojawiające się na różnych szczeblach organizacji, komplikują metody przewidywań w monocentryeznym społeczeństwie, o których będzie później mowa.

Monocentryczna struktura armii, wyłączająca w zasadzie możliwość ścierania się nie skoordynowanych decyzji i działań, była uznawana za konieczność — zwłaszcza w czasie wojny — przez najbardziej radykalnych liberałów kapitalistycznego świata w imię maksymalnej sprawności i potęgi. Policja i wojsko miały stanowić enklawy trzeciego typu ładu społecznego w łonie indywidualistycznego społeczeństwa opartego na zasadzie laissez fuire, niby jakieś metasocjalne ciała powołane ku jego obronie. Rady żołnierskie — i w Rosji, i w Hiszpanii — zrodziła dopiero rewolucja.

¹ „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce*’, VII. Warszawa 1951.

TYPY ZBIOROWEGO ZACHOWANIA SIĘ 1 OGÓLNE TEORIE W NAUKACH SPOŁECZNYCH

Jak pisałem w swojej pracy o strukturach klasowych, i ekonomia klasyczna. i socjologia, jako powa dziewiętnastowieczna dyscyplina, i teoria materializmu historycznego ujmują na ogól życie społeczne przez pryzmat stosunków panujących w społeczeństwie policentrycznym, stosunków opartych na indywidualnej inicjatywie i indywidualnym współzawodnictwie. Założenia dotyczące takiego ustroju wpływają na treść twierdzeń ogólnych. Najbardziej to widoczne w prawach ekonomii klasycznej, ważnych jedynie dla pewnego idealnego typu zachowania się zbiorowego Ale socjologiczne prawa Engelsa i Spencera, podobnie jak prawa ekologii społecznej, są również prawami interakcji, charakteryzującej społeczeństwa policentryczne. W myśl tych teoryj stan rzeczy, który stanowi wy padkową nic skoordynowanego zachowania się tysięcy albo milionów ludzi, może być nie przewidziany przez sprawców, ale daje się przewidzieć przez ekonomistę lub socjologa.

W następnym pokoleniu, na przełomie XIX i XX wieku, pojawia się nowa szkoła socjologiczna, która inny typ zbiorowego zachowania się — pierwszy w naszej tabliczce — bierze za model przy konstruowaniu ogólnej socjologicznej teorii. Mam na myśli teorie Durkheima z ich represen-tations coUectives rządzącymi sumieniem i myślą jednostki, z ich koncepcją uwewnętrznionego przymusu społecznego, ze swoistym pojęciem religii i z naciskiem na „fakty społeczne” jako zjawiska, które nie powstają ani przez interferencję sądów i decyzji poszczególnych jednostek, ani przez planową działalność władzy centralnej. To nie przez przypadek Durkheim wysunął metodologiczną dyrektywę, że £ ą k t y społeczne winny być naprzód badane w ich formach najprostszych, tzn. w społeczeństwie pierwotnym.

Wzory kulturowe — jako czynnik wyznaczający ludzkie zachowanie się w poszczególnych społeczeństwach — stanowią ośrodek zainteresowań anglosaskiej „społecznej antropologii”. Według funkcjonalistów, normy $ i zwyczaje trwają nie zmienione, dopóki pełnią użyteczne społecznie funkcje. Gdy przestają je pełnić, poczynają zanikać. O ich użyteczności nie decyduje ani władza centralna, ani opinie poszczególnych członków zbiorowości. Normy i zwyczaje wyznaczają zachowanie się ludzi lub przestają je wyznaczać, ustępując innym normom, bez niczyjej świadomej interwencji — tak jak siły przyrody. W tej koncepcji życia zbiorowego, podobnie jak w socjologii Durkheima, ludzie są pod nieosobową władzą

«•