5

180 KONCEPCJE l.ADU SPOŁECZNEGO I TYPY PH ZE U'l DYWAN

własnych nieświadomych wytworów, których losami kieruje społeczna użyteczność.

I pierwszy więc typ zbiorowego zachowania się dostarezvl założeń pewnym ogólnym teoriom socjologicznym, jeżeli terminu „socjologiczny” używamy w szerszym znaczeniu niz lo, które się utarło w nauce amerykańskiej. Trudno byłoby natomiast dać przykłady ogólnych teorii społecznych, gdzie modelem dla uogólnień byłoby monoccntryczne społeczeństwo z ładem społecznym opartym na posłuszeństwie. Hobbes przedstawia monocentryczny ład społeczny, gdzie władza suwerena jest duszę, która daje życie i ruch całemu społeczeństwu wyobrażonemu w postaci Lewiatana, jako najdoskonalszą i najbardziej racjonalną formę ładu społecznego, ale jego „socjologiczne' rozważania dotyczą indywidualnych porozumień, indywidualnych interakcji.

Koncepcja monoeentrycznego porządku staje się za to składnikiem pewnych teorii rozwoju społecznego. Na wiele lat przed pojawieniem się systemu planowania społecznego w państwach socjalistycznych niektórzy ewoluejoniści nie związani z ruchem socjalistycznym przewidywali — wbrew ówczesnym ideałom laissez faire — że ostateczną formą ładu społecznego, do którego prowadzi ludzka ewolucja, będzie monoccntryczno społeczeństwo o planowej gospodarce. Dla A Cournota w sześćdziesiątych latach ubiegłego stulecia było to konsekwencją przekonania, że społeczeństwo ludzkie w toku ewolucji staje się coraz bardziej racjonalne '. Tę samą myśl w kilkadziesiąt lat później wyrazi Charles Ellwood w swej paraboli symbolizującej ewolucję kultury ludzkiejⁱ.

WZORY NIEBIESKIE

Monocentryczny ustrój z planową gospodarką, jak wiadomo, byl od wieków ideałem utopii komunistycznych Najbardziej może konsekwentnie został nakreślony w IV części Kodeksu Nutury Morelly'ego (1753). gdzie autor przewidział wiele instytucji wprowadzonych w XX wieku w społeczeństwach socjalistycznych, chociaż model Morelly'ego dotyczy! raczej społeczeństwa niewielkich rozmiarów.

Przede wszystkim jednak warto przypomnieć, że idea planowego ładu z monocentrycznyin kierownictwem była atrybutem każdej rozwiniętej religii monoteistycznej. Racjonalność takiego porządku z Najwyższym

' Traitć de lencholncmcui des idóes fondamcntnles dons les Sciences et dans l'hIsioire, Parls I8fll

Culfuml Fvohitfon, New York 1927.

Zegarmistrzem, którego decyzjom i kontroli podlega cały świat, stanowiła prawdopodobnie główny argument na rzecz wyższości monoteizmu w porównaniu z każdą reli&ią politeistyczną. gdzie interferencja decyzji poszczególnych bogów mogła wprowadzić zamęt. Jest rzeczą interesującą, ze ten argument trafiał także co przekonania lym obrońcom demokratycznego. lii oralnego policentrycznego ustroju w świecie ziemskim, którzy równocześnie byli wyznawcami religii. Rozbieżność pomiędzy ideałom ładu społecznego na ziemi i w niebie w przekonaniach tych samych ludzi nie jest zjawiskiem rzadkim i mogłaby stanowić przedmiot specjalnego studium psychologicznego.

Skądinąd ludzkie jednostki v\ monoteistycznych rcligiach śródziemna morskich są znacznie mniej zależno od Boga niż obywatele doskonałego reżymu totalitarnego od władzy państwowej Ich postępki i ich plany wchodzą czasem w konflikt z planami boskimi i powodują Boga do pewnych akcji nie zamierzonych, do decyzji, które stanowią odpowiedź oh działanie ludzi. Różnorodność języków ludzkich nie była zaplanowana przez Jahwe': wedle pierwotnych planów ród ludzki miał się porozumiewać wspólną mową. Lingwistyczna rewolucja była odpowiedzią Jahwe na zuchwałość ludzi, którzy ośmielili się budować wieżę Babel; była to decyzja obronna. W podobny sposób niewłaściwe zachowanie się Chama pociągnęło za sobą podstawową zmianę planów Jahwe, dotyczących społecznej struktury świata.

A gdy od mitów biblijnych przejdziemy do monoteistycznej teologii nowszych czasów, to tutaj znowu dogmat wolnej woli interferuje z tezą o wszechmocy Boga i otwiera pole dla działań ludzkich nie zaplanowanych przez najwyższy ośrodek kierowniczy.

Najwyższy Zegarmistrz nie likwiduje społeczności, tak jak likwidowałby ją system trupiego posłuszeństwa. Wydaje prawa dla ludzi, ale liczy się z ich nieposłuszeństwem. Świat staje się w ten sposób zbitką monocentrycznego i policentrycznego ustroju. W stosunku do działań ludzkich, które nie idą po linii jego życzeń, Bóg nie stosuje przeważnie środków zapobiegawczych, jakimi operuje rząd w nowoczesnym mono-centrycznym społeczeństwie, ale ogranicza się raczej do systemu kar. Tak postępował względem prasy Robespierre, gdy — zamiast wprowadzić cenzurę prewencyjną — autorom nieodpowiednich artykułów odcinał post facłum głowę. Sankcje niebieskie słabiej hamują inicjatywę jednostek, gdyż działać mają dopiero za grobem i pozostawiają nadzieję amnestii. Skądinąd wiemy, że przy stosowaniu ziemskiej cenzury prewencyjnej kara nie jest wyłączona: może ona stanowić korektę niedopatrzeń cenzora.