8

186 KONCEPCJE LĄDU SPOŁECZNEGO I TYPY PRZEWIDYWAŃ

są w złym stanie, ale również gcly ruch kolejowy nie jest dostatecznie izolowany od ruchu samochodowego albo od operacji wojskowych, albo gdy zatargi między pracownikami kolei naruszą ich slużbistość.

Aby dać przykład trzech rodzajów przewidywania związanych 7 trzema typami zbiorowego zachowania się w tej samej dziedzinie, można bv sięgnąć do zagadnień urbanistycznych i porównać:

a)    Osiedle Eskimosów, typową wieś jakiegoś plemienia Bantu, albo gród nawodny naszego Biskupina, jeżeli można go uznać za osiedle typowe tamtej epoki.

b)    Nie planowany rozwój miasta w okresie nieskrępowanego kapitalizmu z rozległymi dzielnicami domów czynszowych, będący wynikiem interakcji indywidualnych przedsiębiorców, a jednak dostępny racjonalnym przewidywaniom opartym na tzw. prawach ekologicznych, na przykład takich, jak znane prawa „segregacji*’ i „sukcesji”.

c)    Miasto zbudowane w wyniku centralnego planowania urbanistycznego. przeprowadzonego konsekwentnie przez centralną władzę.

Jak wiemy, w tej właśnie dziedzinie, w dziedzinie urbanistyki, planowanie centralne ma na czterech kontynentach bardzo stare tradycje, sięgające wczesnych dynastii faraonów egipskich albo władców sumeryj-sldch, nie mówiąc już o urbanistyce starożytnej Grecji, starożytnego Meksyku czy o planowaniu miast europejskiego średniowiecza.

SOCJOLOGIA. ANTROPOLOGIA. CYBERNETYKA

Właściwą dziedziną przewidywania socjologicznego w węższym sensie. w przeciwstawieniu do „antropologicznych” i „cybernetycznych” przewidywań, jest tedy społeczeństwo policentryczne. Gdy jednak militarne organizacje lub tradycjonalistyczne systemy społeczne nie są doskonale — a z doskonałymi, jak dotąd, mamy do czynienia raczej w kreacjach literackich — mogą one również podlegać socjologicznym badaniom interakcji. Ma to miejsce w zbiorowości typu militarnego, gdy rozkaz nie jest jedynym motywem postępowania, lecz jednym z motywów, pomiędzy którymi jednostka dokonuje wyboru. Ma to również miejsce w społeczeństwie tradycjonalistycznym, gdy jednolitość kultury nie jest zupełna, gdy istnieją wzory alternatywne i członkowie grupy mogą pomiędzy nimi wybierać. Procesy dewiacji od wzorów kulturowych, równie jak procesy akulturacji — przystosowania się do nowych wzorów — stanowią przedmiot badań socjologicznych w węższym sensie — jako badań nad przebiegiem i skutkami interakcji. Skądinąd sam proces przekształcania się ludzkich jednostek pod ciśnieniem działań

organizacyjnych w bierne składniki wielkiego mechanizmu stanowi również przedmiot socjologicznych zagadnień.

Gdy używamy terminu „interakcja” w szerszym znaczeniu, mając na myśli nie tylko grę indywidualnych decyzji, ale wszelkie oddziaływanie jednostek jednych na inne, to. oczywiście, zachowanie się zbiorowe typu pierwszego i typu trzeciego musimy również uznać za wynik interakcji: wzory kulturowe /ostają przyswojone przez jednostkę na skutek wpływu otoczenia, a rozkaz jest formą oddziaływania jednego człowieka na innych. Nie usuwa to zasadniczych różnic, które pozwalają mówić o „antropologicznych” i „cybernetycznych" rodzajach przewidywań zjawisk społecznych, w przeciwieństwie do przewidywań, które muszą brać pod uwagę wielorakość motywacji, realną możliwość wyboru i wielostronność wzajemnych oddziaływań wśród członków zbiorowości. związaną m. in. z konfliktami i zbieżnością intcncyj czy interesów.

CENTRALNE PLANOWANIE I SĄDY O WARTOŚCIACH

Ci, którzy pielęgnują tradycje dziewiętnastowiecznego liberalizmu, skłonni są często wiązać system planowania centralnego z ustrojem monocentrycznym militarnego typu. Najbardziej może efektownym wykładem tego stanowiska jest książka F. A Hayelca: Road to Serfdnm (1944). Jeżeli bierzemy pod uwagę tylko trzy proste formy ładu społecznego, które były przedmiotem naszych rozważań, to planowanie centralne da się istotnie tylko z trzecim typem pogodzić. Postulat centralnego planowania jest w tym wypadku postulatem racjonalności mono- , centrycznego ładu. Z drugiej strony lad monocentryczny stwarza najprostsze, najłatwiejsze warunki dla centralnego planowania i dla jego realizacji.

Wchodzi tu w grę nie tylko technika planowania i przeprowadzania planów, ale również sprawa ich uzasadniania wobec opinii publicznej. W życiu społecznym mamy stale do czynienia z porównywaniem niewspółmiernych wartości: musimy pomiędzy nimi wybierać, musimy kompensować wartości jednego rodzaju wartościami, do których tamte kryteria nie mogą być zastosowane. Skoro różne kategorie wartości nie mają wspólnej miary, decyzja musi się opierać na jakichś założeniach ideologicznych albo na indywidualnych predylekcjach. Nie ma obiektywnego kryterium, które pozwoliłoby ustalić, ile par butów stanowi ekwiwalent koncertu symfonicznego, albo czy rękopis jakiejś powieści jest wart więcej czy mniej niż auto lub armata. Możemy, oczywiście, skonstruować w taki czy inny sposób skalę liczbową, aby nadać