8

20 Zbigniew Pielrasiński - Rozwój dorosłych

małżeństwa, rodziny. Wszystko lo wymaga licznych działań i prób, których znaczenie najłatwiej jest zilustrować na przykładzie formowania się kariery zawodowej. Znalezienie sobie najwłaściwszej pracy nic jest - jak by się mogło wydawać - kwestią jednej fundamentalnej decyzji. Często wymaga ono prób podejmowanych w różnych miejscach pracy w celu zarówno praktycznego poznania warunków i możliwości zewnętrznych, jak i dokładniejszego sainookre-ślenia się młodego człowieka. Dlatego w nowy sposób wypada spojrzeć na modne u nas swego czasu ocenianie częstych zmian miejsca pracy przez najmłodszych pracowników wyłącznie jako szkodliwej dla gospodarki „fluktuacji”. W tym złożonym zjawisku mieści się bowiem także eksploracja, potrzebna młodemu człowiekowi w jego rozwoju.

Wyrazem zrozumienia trudności tego procesu wkraczania w życie jest znaczenie, jakie Levinson przywiązuje do znalezienia przez młodego człowieka „mentora”. Mentor to niezwykle ważna dla rozwoju w tym okresie postać, oznaczana u nas czasem mianem „mistrza”, lecz mniej od mistrza oficjalna i „koturnowa”. Jak wynika z badań L.evinsona, mentor jest zwykle osobą o pół pokolenia (8— la lal) starszą i zajmuje już mocną pozycję w świecie, w który młody człowiek dopiero wstępuje. Może nim być zwierzchnik, nauczyciel, starszy kolega. Jest on dla swojego podopiecznego, w którego wierzy i z którym często się przyjaźni, osobą znaczącą, podziwianą, naśladowaną, jest więc przedmiotem identyfikacji. Spełnia on kilka funkcji: nauczyciela, przewodnika, poplecznika, sponsora, który toruje swojemu wychowankowi drogę do kariery i sukcesów.

Istotne dla rozwoju człowieka dorosłego jest sprecyzowanie celu nadrzędnego, jaki pragnie osiągnąć, nazywanego przez Levinsona marzeniem życia. Ta „wizja stanu idealnego” - jeśli użyć terminologii Łukaszewskiego²⁰’ - wyraża się np. w pragnieniu zostania wybitnym specjalistą, autorem znakomitego dzieła ild. Ucz takiego celu życie może się okazać nie tylko mniej owocne, ale i bardziej uciążliwe w swojej monotonii i odczuwanej z biegiem lal pustce. Główna rola mentora polega na pomocy moralnej i rzeczowej w realizacji owej osobistej wizji, a nieraz także na inspirowaniu owych ambitnych zamierzeń.

W zbadanej przez Levinsona grupie, rozwój pod opieką mentora trwał średnio 2 1 lata, najwyżej zaś 8-10. Współdziałanie to, nacechowane bliskością emocjonalną, a czasem nawet uczuciem miłości, na ogól kończy się konfliktem i rozstaniem, rzadziej - ochłodzeniem i spokojnym rozluźnieniem stosunków. Mentor zaczyna spostrzegać w podopiecznym niewdzięcznika, który staje się nieposłuszny, ten zaś odczuwa, że wczorajszy nauczyciel coraz bardziej ogranicza i krepuje jego niezależność. Nawiązanie kontaktu z mentorem, kontaktu -jak widzimy - przejściowego o dramatycznym zwykle finale, Levinson uważa za ważne i brzemienne w skutki zadanie rozwojowe tego okresu.

Drugą obok pracy dominantą „nowicjatu w świecie dorosłych” jest zakładanie rodziny i uczenie się współżycia w jej ramach. Levinson podkreśla, że ' ' Zob. W. Łukaszewski: Szanse rozwoju osobowości, Warszawa 1984.

młodzi iiigdy nic są do tego zadania w pełni przygotowani. I tu więc otwiera się pole do dalszego rozwoju. Współżycie staje się szczególnie trudne, gdy każdy z małżonków realizuje swoją własną, odrębną wizję przyszłości.

Po fazie nowicjatu obserwujemy dyskontowanie jej osiągnięć i okres dłuższej stabilizacji. Oznacza to zarówno większe zaangażowanie się w życie rodzinne, jak i kontynuację obranej drogi rozwoju zawodowego. Pięcie się w górę dominuje tu według Levinsona nad poszukiwaniem nowych alternatyw. Jednostka zyskuje większą samodzielność i prestiż w zawodzie. Wkroczenie dzieci w wiek szkolny otwiera przed kobietami możliwość pełniejszego zaangażowania się w działalność poza domem.

Pod koniec omawianej ery życia dają o sobie znać kumulujące się stopniowo efekty biologicznej inwolucji. leli wyrazem są pewne zmiany wyglądu twarzy, pogarszanie się wzroku, zmniejszenie się szybkości niektórych operacji umysłowych itp.

Wiek średni (od 40-45 do 60-65 roku życia). Przejście od poprzedniej epoki życia dó omawianej obecnie łączone jest częstokroć z pojęciem „kryzysu wieku średniego”. Lokuje się go najczęściej między 40 a 50 rokiem życia i wskazuje na liczne jego przyczyny. Część z .nich wiąże się ze spadkiem witahiości,.z menppnuzą u kobiet, lecz nic są tojirzyczy ny._najważniejsze.' Na początku omawianego okresu realizacja marzeń i celów postawionych w młodości dochodzi do momentu, w którym wiadomo już, co zostało i co najprawdopodobniej może jeszcze być osiągnięte. Krystalizuje się więc zarówno ocena najważniejszych dokonań, jak i potrzeba podjęcia nowych decyzji, a nawet Czasem; nowego określenia własnej tożsąmośck Istnieje tu wielkie zróżnicowanie pfzy-padków"¹*. Niektórzy czują się w pełni zadowoleni i widzą przed sobą dalszą drogę do sukcesów. Inni - osiągnąwszy wymarzone cele, zaczynają wątpić, czy warte były one zachodu i rezygnacji z wielu innych wartości, ocenianych teraz w nowy sposób. Jeszcze inni stwierdzają, że w rywalizacji o ambitne cele osiągnęli nie tylko mniej niż pragnęli, lecz ponadto winni się wyzbyć dotychczasowych nadziei i złudzeń. W rozwoju zawodowym obserwuje się nieraz stagnację. Podobny stan daje o sobie często znać w pożyciu małżeńskim. Według cytowanego już Eriksona główny konflikt i naczelne zadanie rozwojowe tej części życia sprowadza się do rozwiązania dylematu: zmierzać dalej w kierunku działań na rzecz nowej generacji, czy skupić się na własnych sprawach i obronie zdobytych pozycji przed młodszymi, silniejszymi konkurentami. Pokusa ewolucji w kierunku egotyzmu i idącej z nim w parze - jak twierdzi Erikson - stagnacji, może się wyrażać: u matki w próbach dalszego narzucania swojej władzy dorosłym już dzieciom, u szefa - w utrudnianiu rozwoju młodszym konkurentom^--’. W grę wchodzą tu oczywiście zachowania nie tylko indywidualne, ale i grupo-

^2I) Zob. P. Oleś: Kryzys „połowy" u mężczyzn, psychologiczne badania empiryczne. Lublin 1995.

²³¹ Zob. B. Licvegoed: Phoses. Crisis and Developmenl in the lndiviJual, London 1979.