9

2X Zbigniew Pietrasiński - Rozwój dorosłych

we, znajdujące np. wyraz w napięciach między starszym pokoleniem, dzierżącym w skomplikowanych układach społecznych władzę, a dążeniami młodszych do ekspansji. Przykładem konstruktywnego dla obu stron rozwiązania omawianego dylematu jest zastąpienie cywilizacyjnego nastawienia starzejącego się menedżera czy specjalisty do młodszych pracowników' postawą opiekuna i wychowawcy, znajdującego nowe pole działania i sukcesów we wspomaganiu rozwoju następców.

Zmiany zachodzące na początku omawianego tu okresu życia wynikają też z napięć wewnętrznych, jakie stwarza każda raz ukształtowana struktura życia. Albowiem opiera się ona zawsze na wyborze jednych możliwości kosztem innych, co sprawia, że pewne aspekty osobowości i pewne potrzeby zyskują priorytet, inne zaś podlegają ograniczeniu. Przykładu zmian osobowości polegających właśnie na odblokowaniu stłumionych w poprzedniej erze życia tendencji dostarczają cytowane w podrozdziale 2 badania Gutmanna, wskazujące na dochodzenie do głosu u starszych mężczyzn tendencji uznawanych niekiedy za bardziej właściwe kobietom, i odwrotnie: bardziej męskich u kobiet.

Tak więc jeden z obserwowanych w tym wieku kierunków zmian struktury życia polega na zmianie - mniej lub bardziej rozległej - priorytetów. Inne zmiany wiążą się z wygasaniem funkcji opiekuńczych i wychowawczych wobec własnych, obecnie już dorosłych zwykle dzieci, z modyfikacją zadań wykonywanych w miejscu pracy itp.

K o z w ój w e w n ę t r z n y. Według Neugartena”¹ w omawianym wieku, oprócz wspomnianych wyżej zmian opisywanych przez Gutmanna, wzrasta nastawienie na świat wewnętrzny.i nasila się „orientacja inlrpspcklywna”. Mówi się też o wzroście mądrości, lecz zjawisko to nic jest na tyle powszechne, by można je uznać za ogólną prawidłowość-.

Nastawienie, o którym mowa, ma też niekiedy wpływ na percepcję teraźniejszości i przyszłości. Młodzieniec ma zwykle poczucie bezmiaru czasu przed sobą, o czym świadczyć może rozrzutny do niego stosunek. W omawianym zaś wieku świadomość własnego przemijania i szybkiego upływu czasu staje się jasna, wyraźna, pobudzając do mądrzejszego korzystania zeń tych, którzy nadal widzą przed sobą wartości i cele godne specjalnych zabiegów.

Dający wyraźnie o sobie znać pod koniec omawianego tu okresu proces starzenia się jest dziś rozpatrywany jako proces raczej selektywny niż globalny. Jest to ponadto proces podatny na działania kompensacyjne²¹*. Niemniej w miarę postępującej inwolucji organizmu działania te nie mogą Obejmować wszystkich sfer aktywności i są coraz bardziej selektywne. Dlatego w celu opisu tego procesu wymienieni autorzy posługują się terminem „selektywna optymalizacja”. Jej przejawem jest zachowywanie przez niektórych ludzi, mimo zaawansowanego wieku, wysokiej sprawności w pewnych wyspecjalizowanych i ważnych dla nich dziedzinach. Mądrość jest wymieniana jako jeden z przymiotów, który owa selektywna optymalizacja może doskonalić. Inny kierunek - to np. aktywność twórcza. Lehman opublikował w roku 1953 badania, według których twórcza produktywność w większości dziedzin koncentruje się między 20 a 40 rokiem życia, a w dalszych latach występuje jej spadek. Nowsze badania podważyły ten obraz, wynikły m.in. z łącznego potraktowania danych na temat twórców długowiecznych i żyjących krótko. Cole'²' stwierdzi! u uczonych czynnych aż do emerytury brak wyraźnego zmniejszenia się produktywności, i to nawet w dziedzinach uznawanych dawniej za domenę ludzi młodych, jak matematyka i fizyka. Baltcs i jego współpracownicy interpretują te wyniki następująco: Starzejący się uczeni mają rezerwy rozwojowe pozwalające, mimo zmniejszenia się sprawności wykonywania pewnych operacji myślowych, czynić dalsze postępy w sferze wiedzy proceduralnej i faktograficznej, stanowiącej podstawę „inteligencji pragmatycznej”. Tak więc pogarszanie się właściwości inteligencji płynnej - w rozumieniu Caltella, określanej przez Baltesa i innych mianem „mechaniki inteligencji”, jest kompensowane jej „pragmatyką”. Ponadto starsi uczeni mają lepszy niż nowicjusze dostęp do osób, instytucji i innych środków, ułatwiających publikowanie prac. Mamy tu więc do czynienia z procesem selektywnej optymalizacji połączonej z kompensacją. Proces ten ma, jak widzimy, aspekty zarówno psychologiczne, jak i społeczne'³'.

Późn a d o r.ŁŁl o-ść,—czyli starość.fod 60 do 65 roku życia). Badania Levinsona nie objęły tej finalnej części życia. Bromley'⁴' wyróżnia tu okres przedemerytalny (60-65), emerytalny (65-70) i starczy po 70 roku. halicki ^K| wymienia wiek podeszły (60-74), starczy (75-89) i długowieczność powyżej 90 roku. Sprawność fizyczna i umysłowa jest w tych okresach bardzo niejednakowa i przy dobrym zdrowiu oraz-aktywnym trybie życia dopiero" po_80 roku życia, a nieraz i później - ustępuje miejsca_starc?emu zniedojężnicniu. Występują tu też dobrze nam znane różnice osobnicze, dające podstawę do stwierdzenia, że wiek funkcjonalny wielu osób jest znacznie niższy lub wyższy od icli wieku kalendarzowego. Dla osób, które dożyły 60 lat, przeciętne dalsze trwanie życia szacowano w Polsce w latach 1970-1972 na 19,3 dla kobiet i 15,5

1

1!.!.. Neugarten: Perionaliiy and Aging. W: J E. Birren, K.W. Scliaie (retl ): l-fancl-huok o/ilic Psycliology of Aging. New York 1977.

'' Zob. PB. Balles, M M. Baltes: Plasticity and Pariability. , op.cit.

2

²⁵⁾    Zob. S. Cole: Age and Scientific Performance. „American Journal of Sociology”, nr 84, s. 958-977.

3

²⁶⁾    Zob. P.I3. Baltes, F. Dittmann-Kohli, R.A. Dixon: New Perspectives on the Deve-lopmcnl of Inlelligence in Adullhood: Tnward a Dttal-Processes Conception and a Model of Selectn e Optimization with Compemation. W: P.B. Baltes, G. Brim, Jr. (red.): Life-Span Dewdopment and Bcharior. Vol. 6, New York 1984.

4

’⁴' Zob. D.B. Bromley: The Psycholog)’ of Humań Aging, Harmondsworth 1978. Pengu-in Books (Polski przekład I wydania ukazał się w 1969 r. nakładem PWN, pt. Psychologia starzenia się).

^2S’ Zob. Z. Falicki: Psychiatria społeczna, Wifć^awa 1985.