5

20 Zbigniew Pietrasiński - Rozwój dorosłych

presji standardów roli męskiej lub kobiecej, dyktujących jej od dziecka wybór określonych zachowań, celów oraz ocen własnego i cudzego postępowania. Przykładem takiego stereotypu, który zdaniem Nancy Sheenan¹¹¹ niekorzystnie zabarwia drugą połowę życia kobiety, jeśli nie zostanie subiektywnie przezwyciężony, jest uznawanie urody za główne kryterium oceny płci żeńskiej. Stereotyp ten stawia starzejące się kobiety wobec dylematu: poddać się tej presji z wszystkimi jej konsekwencjami, czy zmienić dotychczasowe kryteria samooceny.

Przedmiotem szczególnego zainteresowania czołowych przedstawicieli li-fe-span developmental psycholog)' stały się możliwości rozwoju i n t e I e k-\ i u a I u e g o ludzi dorosłych. Istotnym wydarzeniem na gruncie klasycznej 'psychometru, które wskazało na tę możliwość, było wyróżnienie inteligencji płynnej i skrystalizowanej"¹.

Inteligencja płynna jest wrodzona i po dwudziestym roku życia wykazuje tendencje'spadkowe: Natomiast inteligencja skrystalizowana, obejmująca nabyte nawyki umysłowe, strategie rozwiązywania problemów, wyuczony zapas słów, ujawnia pewien wzrost, przynajmniej do pewnego wieku, będący wyrazem rosnącego z czasem doświadczenia. Wzrost ten nie jest wszakże udziałem wszystkich.

Wiciu ludzi dorosłych, a zwłaszcza starych, żyje - ogólnie rzecz biorąc -w warunkach deprywacji intelektualnej^l5>. Baltes i Willis ⁶⁾ wykazali, że aktualny poziom wyników, uzyskiwanych przez ludzi 60-80-letnich w testach inteligencji płynnej, może ulec poprawie w rezultacie specjalnych ćwiczeń. Baltes i Willis przedłożyli również koncepcję dwóch rodzajów rezerw aktywności umysłowej: rezerw aktualnie dostępnych (aktualnych) i ukrytych. Pierwsze 7 nich decydują o obserwowanym w danym czasie poziomie sprawności działania, natomiast rezerwy ukryte reprezentują nasz nic wykorzystany w danym czasie potencjał rozwoju, który można uruchomić w wyniku odpowiedniego zainwestowania czasu i energii.

Autorzy zakładają, że w dzieciństwie rezerwy ukryte są najmniejsze, albowiem otoczenie kładzie duży nacisk na rozwój intelektualny, stymulowany także przez dojrzewanie organizmu. Ponieważ zaś presja w kierunku wysokich osiągnięć intelektualnych w wieku dojrzałym jest (w naszych czasach) na ogól słabsza, rezerwy ukryte są u dorosłych większe. W starości maleją one w wyniku pogarszania się właściwości funkcjonalnych mózgu, nazywanych u nas przez

^1.1    Zob. N. Sheenan: Planned Obaolcscence: Historia! Perspcctivcs on Agiitg Women, W: K F. Riegel, J.A. Meacliam (red.): The Develoj>ing IndMdual in a Chmiging World. Vo. I, li. TheHague 1976.

^|J| Zob. R.B. Catteli: Abililies: Their Slniclwc, Growth, andAction, Boston 1971.

^1.1    Zob. R.B. Baltes, M.M. Baltes: Plaslicily and Faruibilify.... op. cit.

Zob. P.B. Baltes, S.L. Willis: Plaslicily and Enhancement of Inlellecltiol Fundioning in Ohi Age W: F.I.M. Craik, C L:. Treluib (red.) Aging and Cogni/ive Processes, New York 1982.

K Obuchowskiego właściwościami bazalnymi, w odróżnieniu od stale zdolnego do rozwoju „układu programującego”¹⁷'.

Poprawna ocena możliwości i przejawów rozwoju intelektualnego dorosłych wymaga jednak czegoś więcej niż wspomnianego wyżej rozróżniania inteligencji płynnej i skrystalizowanej. Wymaga powrotu w konstruowaniu narzędzi pomiarowych do zarzuconego w psychometrii pojmowania inteligencji (przez Bineta i Sterna) jako zdolności przystosowania się do warunków życia za pomocą myślenia. Tymczasem większość testów inteligencji abstrahuje programowo od zadań realnych i mierzy jednostronnie sprawność czysto formalną. Odpowiada to najlepiej zadaniom szkolnym, dominującym w dzieciństwie, ignoruje natomiast te rodzaje zadań, które absorbują dorosłych. Tymczasem — stwierdzają Ditlmann-Kohli i Baltes - rozwój inteligencji ludzi dorosłych najlepiej można zrozumieć, biorąc pod uwagę także przebieg życia jednostki i jego rozmaite warunki. Autorzy ci pojmują rozwój intelektualny człowieka dorosłego jako proces dalszych zmian nie tyle w zakresie formalnych, niezależnych od treści sprawności intelektualnych (mierzonych testami inteligencji), co w zakresie rozwiązywania realnych problemów życiowych oraz w zakresie systemu wiedzy pragmatycznej. W związku z tym stanowiskiem - podzielanym przez wielu autorów - żywo dyskutowane jest obecnie pytanie: czy myślenie dorosłych można sprowadzić do piagetowskiego stadium operacji formalnych, czwartego i ostatniego, jakie wyróżnił Piaget (11-15 rok życia), czy też należy mówić o nowym stadium rozwoju, nazywanym zazwyczaj „postformalnym”? Za istnieniem nowego stadium zdają się przemawiać takie cechy myślenia dorosłych (nic wszystkich, bo nic wszyscy osiągają nawet poziom operacji formalnych), jak: relatywizm myślenia, sceptycyzm, umiejętność godzenia się ze sprzecznościami, uznawanie, że zmiana kontekstu może nadawać tym rzeczom odmienne znaczenie.

4. Fazy życia i zadania rozwojowe dorosłych

Akt) 'wność ludzi dorosłych koncentruje się zwykle na odpowiedzialnych zadaniach praktycznych, związanych z pracą, karierą, wychowywaniem dzieci, nadawaniem życiu pożądanej jakości rozumianej tak lub inaczej. Rozwój własny rzadko stanowi dla nich cel autoteliczny. Najczęściej jest on w życiowej karierze zarówno jednym ze środków służących pozyskiwaniu innych wartości, jak i efektem ubocznym kolejnych wyborów i działań. Dlatego zrozumienie ukierunkowali, osiągnięć i zahamowań w rozwoju danej osoby wymaga poznania przebiegu jej życia.

O)

Zob K. Obuchowski, W J. Paluchowski (red.): Efektywność a osobowość, Wrocław