96 (107)

I

9. Uproszczenia w grupach spółgłoskowych pod względem dźwięczności

Po zaniku jorów słabych powstały śródwyrazowe i między wyraj; owe grupy spółgłoskowe, w których rozwijały, się upodobnienia głosek głównie w zakresie dźwięczności i miękkości, a także różne inne uproszczenia. Przykłady zatraty dźwięczności w wygłosie, jak wedłuk, podłuk, grzechof, okręty nok 'nóg’, albo też upodobnień śród wyrazowych, jak słoiki, lidżbd<, swadźba, japłko itd., pojawiają się już w najstarszych tekstach XTV wieku i później, nie są jednak zbyt częste (wyjątkowo ustaliła się pisownia swadźba), bo od początku działała w naszej pisowni zasada związków etymologicznych.

W wielkopolskich zapiskach sądowych z około r. 1400 zdarzają się przykłady udźwięczniającej fonetyki międzywyrazowej, np. skodjodbijać, win owadjmemu, Włodagjnie brał, nigdjnigdy, jezdjon trzymał zamiast skot, winowat, Włodak, nikt, jest. Odwrotnie, Murzynowski z Dobrzyńskiego, autor „Ortografii“ z r. 1551, ma przykłady mazowieckiej fonetyki ubezdźwięczniającej, np. grośmy, strzeszmy, włósz miecz, nie waszmy się, kaszmy zamiast groźmy, strzeżmy, włóż miecz, nie ważmy się, każmy.

Przyimek i przedrostek ot, ote zmienił się na od, ode najpierw w Małopolsce w XIV wieku, potem w XVI wieku w Wielkopolsce i na Mazowszu. Nie jest to jednak objaw fonetycznego udźwięcz-nienia, lecz wyrównanie do przyimków nad, pod, przed. Zachowały się tylko ślady starego ot w wyrazach otworzyć, otręby, otchłań w języku literackim, a w niektórych gwarach jeszcze otnoga, otmiana, otnowić, otłóg, otjąć. Zob. wyżej s. 29, *44.

IV XIII wieku zmieniło się ń na ś w wyrazach knięgi — księgi, kniądz = ksiądz, kniężyc =± księżyc, także w nazwie miejscowej Książ. Spółgłoska ń w tych wyrazach straciła rezonans nosowy z powodu następującej samogłoski nosowej ą lub ę. O zmianie chwila. chf- lub /-, np. chwała — chfała—fala, zob. wyżej s. 90.

Dawne przyimki i przedrostki *«a, *iz-, które dobrze rozróżnia np. język rosyjski, zmieszały się w postaci dźwięcznej z, ze, choć gwarowo bywa postać bezdźwięczna, szczególnie na Śląsku i w Wielkopolsce, np. ś nim, s nami, śleciał. Przedrostek s- piszemy dziś tylko przed spółgłoskami bezdźwięcznymi, np. spisać, stoczyć, ale zbić, znieść, zlepić (też zsypać, zhańbić) itp.

■■HM