97 (135)

10. Uproszczenia w grupach spółgłoskowych pod względem miękkości

Po zaniku jera miękkiego w takich wyrazach, jak *otbca, |    *radbca, *mestbce, *mestbs7ca, *zamostbska, *jezdbcy, *sestb-S7>t?>,

|    powstały grupy spółgłoskowe fc, <fc, sfc, sts, 2ć/'c. Po zamianie

f', (f na ć, ę oraz po upodobnieniu dźwięcznościowym były to grupy spółgłosek podobnie wymawianych: ćc, śćc, śćs, np. oćca, radca, mieśćce, mieśćska, sześćset, jeśćcy 'jeźdźcy*. Wcześnie jednak zachodziły dalsze uproszczenia. Zaznaczyły się tu dwie tendencje: a) zatrata miękkości: otca, ratca, miestce, miestski, jestcy, szes(t)set, najczęściej u pisarzy małopolskich; b) wydzielenie miękkości w postaci j, np. ojca, rajca, miejsce, miejski, zamojska, szejset 'sześćset⁵, najczęściej u pisarzy wielkopolskich. W języku literackim w XV i XVI wieku wyrazy podobne zapisywano w tych trzech postaciach, np. oćca — ojca — otea, zwodźca — zwojca — zwodca, mieść-ski — miejski — mies(t)s7ci, mieśćce — miejsce — mie$(ź)cc. Na przykład w „Biblii Zofii⁴⁴: oćcem — oteem, jeśćcy —jestcy, mieśćskich — miestskich; w rotach wielkopolskich: oćca — ojca, raćca — rajca, mieśćce — miejsce. Jeszcze w „Słowniku⁴⁴ Jana Mączyńskiego z r. 1564 występują zapisy różne, np. jezdca —jejsca, zwodźca — zwojdca—zwodzca — zwodca, miesce — miejsce — miejśćki — miejski i miestcki, miescki, nawet miej steki.

Zwyciężyła zasada .z wydzieloną miękkością: ojca, rajca, miejsce, zamojski, ujejski, ale pozostały też przykłady inne, np. radca prawny wobec rajca miejski (dziś radny), rządca, dowódca. ■ Nowsze formacje wyrazowe nie dopuszczają uproszczeń, np. bodziec — bodźca, gościec — gośćca, wedle tego też jeździec — jeźdźca, choć było stpol. jezdca i jejsca.

Przez wyrównanie formy mianownika do przypadków zależnych zamiast ociec, ogrodziec.— ojca, ogrójca powstały w XVI wieku nowe formy: ojciec, ogrójec.

7 — Gramatyka historyczna

Odmienne uproszczenie zaszło w grupach śf-, źf-, np. w wyrazach śrzoda, śrzedni, źrzebię, źrzódło, uźrzeć, doźrzeć. W XV wieku coraz -częściej pojawiają się przykłady rozpodobnienia grupy śf-i wymowa środa, średni, śrebro, podczas gdy grupa źf- dopiero w XVI wieku, i to głównie w Małopolsce, uprościła się podobnie: źrebię, źródło, uźreć, doźreó. W Wielkopolsce i na Mazowszu zwykle wydzielało się j po samogłosce, np. ujźrzeć, dojźrzeó, co po skroił