ashmore8

224 Rekonstruowanie przeszłości

dzcnia surowców, z których je wykonano, zasugerowany ich zasięg przestrzenny, a nawet szlaki wykorzystywane w dawnych systemach wymiany.

Systemy ideologiczne

Ostatni, z pewnością najtrudniejszy, obszar rekonstrukcji archeologicznej dotyczy ideologii. Systemy ideologiczne są środkiem, dzięki któremu społeczeństwa kodyfikują, swe wierzenia na temat świata widzialnego i nadprzyrodzonego. Poprzez ideologię człowiek strukturalizuje swoje idee dotyczące porządku świata, własnego miejsca w tym świecie i swych relacji z innymi ludźmi oraz otaczającymi go przedmiotami i bytami. Zachowanymi pozostałościami dawnych ideologii są symbole, które były ich materialnym wyrazem. Trudność w rekonstruowaniu ideologii polega nie na tym, że trudno jest odkryć przedstawienia o charakterze symbolicznym, ale na rozpoznaniu ich i przypisaniu im odpowiedniego znaczenia. Dla przykładu, artefakty zakwalifikowane jako ceremonialne powinny dostarczać informacji cennych właśnie dla rekonstruowania ideologii. Zbyt często jednak mianem ceremonialnych określa się po prostu artefakty o nieznanej funkcji.

Archeolodzy nie poświęcali dotąd ideologiom zbyt wiele uwagi z dwóch powodów. Po pierwsze, ze względu na to, że archeologia opiera się na badaniu pozostałości materialnych, przyjmowano, że dziedzina idei znajduje się poza zasięgiem tej nauki. Po drugie, ponieważ archeologia zajmuje się procesem zmian kulturowych, ignorowano ideologię, szczególnie religię, bo uważano, że jest czynnikiem konserwatywnym, który przeciwstawia się zachodzącym zmianom.

Tak więc nawet tam, gdzie ideowy wymiar kultury może zostać zrekonstruowany archeologicznie, postrzega się go jako siłę pasywną, a nie czynnik sprawczy zmian kulturowych. Często przyjmuje się, że nie warto zajmować się ideologią, bo jest to zagadnienie z jednej strony trudne, a z drugiej nieistotne z. punktu widzenia celów stojących przed archeologią. I rzeczywiście, badanie dawnych ideologii jest trudne, natomiast założenie, że ideologia nie jest ważna, jest z gruntu fałszywe. Jeżeli pominęlibyśmy dawne ideologie, nasze zrozumienie przeszłości byłoby żałośnie nieobiektywne i niepełne.

W ostatnich latach zauważamy, że archeolodzy coraz częściej interesują się dawnymi systemami ideologicznymi. Trend ten związany jest ściśle z rozwojem archeologii postprocesualnej (zob. rozdz. 3). Omówimy teraz krótko kilka zagadnień związanych z badaniem dawnych ideologii, a zaczniemy od podstawowej kwestii rozpoznawania i interpretacji symboli.

Ślady systemów symbolicznych mogą być zachowane w pozostałościach materialnych, z którymi archeolodzy mają do czynienia na co dzień. Symbole to przedmioty, które są nośnikami jakichś treści; związek między symbolem a tym, co on reprezentuje, jest arbitralny. Symbole są zatem skrótową formą komunikowania treści, które często

— . -\y

Ryc. 8.13

Scena z malarstwa naskalnego Sanów, tradycyjnie interpretowana jako przekraczanie mostu, została w oparciu o informacje etnograficzne zreinterpretowana jako przedstawienie rytuału uzdrawiania.

są bardzo złożone. To właśnie ta arbitralność i złożoność czyni symbol równie interesującym, co trudnym obiektem badań, szczególnie w archeologii. Nawet gdy interpretacja wydaje się oczywista, często nie można jej w żaden sposób sprawdzić.

Przykładem niech będzie południowoafrykańskie malarstwo naskalne. Malowidła, o których chcemy opowiedzieć, pochodzą z terenu zamieszkiwanego niegdyś przez myśliwych — zbieraczy z plemienia San, ale dzisiejsi Sanowie nie kontynuują tradycji malowania na skałach. Zachodni badacze często interpretują zachowane obrazy jako sceny z życia starożytnych Sanów, a obraz z ryc. 8.13 miałby przedstawiać ludzi idących przez most linowy, podobny do tego z ryc. 8.5. Jednakże J. D. Lewis-Williams twierdzi, że jeżeli spróbujemy wyjść na chwilę poza wyobrażenia związane z naszą własną kulturą i spojrzeć na tę scenę z perspektywy Sanów, można ją będzie zreinterpretować (a może raczej — rozszyfrować) jako przedstawienie ceremonii uzdrawiania, praktykowanej przez Sanów do dziś dnia. Zgodnie z tą perspektywą, ludzie przedstawieni w środku sceny weszli właśnie w trans; linie nad ich głowami to dusze, które opuściły ich ciała, a skośne linie przy jednej z postaci symbolizują krwotok z nosa (częsty uboczny skutek transu). Inne elementy malowidła również pasują do tej interpretacji. To, co uważano za most, to prawdopodobnie dwaj uzdrawiacze, stojący naprzeciw siebie z wyciągniętymi