BN
1

XX DRAMATURGIA PORTY

XX DRAMATURGIA PORTY

r    \    ...

I Utwory dramatycznej Zainteresowanie dramatem pojawiło się u Czechowicza dopiero w 1937 r. W tyrn roku bowiem ukazały się w «Pionie» pierwsze/jednoaktowki: Czasu jiUrzeruie go, jasne miecze i Obraz. |Rok następny przynosi jednoaktówkę/ Bez nieba,J drukowaną w «Piórze». Te cztery utwory obejmują w zasadzie całość dramaturgii Czechowicza. Wiemy jednak, że przywiązywał do nich dużą wagę i że zamierzał ten rodzaj pisarski rozwijać dalej. Na kilka miesięcy przed śmiercią myślał jeszcze o nadaniu Berłu — przez wiele lat pisanej i nie dokończonej powieści — postaci dramatycznej, nosił się też z zamiarem napisania dramatu o Bolesławie Śmiałym. Można więc całość dorobku dramaturgicznego poety widzieć nie tyle jako ostateczne dokonanie, ile zapowiedzi i przygotowania.

Jednoaktówki Czechowicza wyrastają z jego liryki, to się rzuca od razu w oczy. Komentują one i dopełniają twórczość poetycką, a równocześnie rozwiązują na planie innym problematykę zawartą w tekstach poetyckich. Dotyczy to przede wszystkim ostatniego tomu — nuty człowieczej. Tytuł ten wyrażał w intencji poety solidarność z ludźmi i współczucie z nimi. Ale la postawa wynikła już jako wyraz walki, jako przełamanie zamkniętej i samotnej postawy artysty. Autor szkicu o dramaturgii Gzechowncza zwraca uwagę, że

wątek wyobcowania, kolizji z otoczeniem w' Czasu julrzennego zaznaczony w postawie Jana, w pozostałych dramatach staje się tematem centralnym. A fakt, że bohaterami ich są. ludzie sztuki — poeta (Bez nieba), aktor (Jasne miecze) i malarz (Obraz), sprawia, że wą-tek stosunku jednostki do społeczeństwa staje się wersją motywu „artysta i śwuat” ¹⁴.

W Bez nieba rzecz rozgrywa się między Poetą i Sobowtórem, który sprowadzony został niewłaściwie wykonanym gestem magicznym. Poeta wygłasza przekonanie o wyjątkowości artysty pośród

¹⁴ J. Degler, Próby dramatyczne Józefa Czechowicza, «Prace terackie» (1964), z. 6.

ludzi, Sobowtór wskazuje zaś na przynależność, chce się tego, czy nie, do gromady ludzkiej. W drugiej części utworu, w dialogu Poety i jego przyjaciela Winrycha, role już są odwrócone. To właśnie Poeta przekonuje Winrycha o potrzebie pełni człowieczeństwa, choć w postaci bardzo wyidealizowanej. Dialogi te odbywają się w okolicznościach niezwykłych: za ścianą jest więzienie, w którym ktoś za chwilę będzie powieszony. Córeczka skazanego rozmawia z Poetą i bawi się w gromadzie dzieci. Zabawy te przerywa krzyk zza muru. Nie zabijaj — te słowa prawa moralnego, pisane równocześnie przez Poetę i Winrycha, kończą sztukę.

Czechowicz na pewno ułatwił sobie sprawę stwarzając sytuację, w której nietrudno wywołać odpowiednie wrażenie i efekty. Tragedia dziecka, pokazana w jednoaktówce, odwołuje się do argumentów pozaartystycznych. W Jasnych mieczach całość akcji rozgrywa się za kulisami teatru, a problemem głównym jest sprawa artysty i jego stosunku do życia, do otaczającej rzeczywistości. Główna postać utworu, Julian, reprezentuje także przekonanie o wyższości wartości estetycznych nad życiowymi. Przenoszenie jednak zasad sztuki do życia kończy się niepowodzeniem.

Obraz ukazuje wzajemne pozycje artysty i społeczeństwa w zupełnie innych perspektywach. Już.w Jasnych mieczach marzy poeta o artyście jako człowieku doskonałym i idealnym, który wykazywałby cechy niemal anielskie. W Obrazie artysta (malarz Jan) jest człowiekiem o ewangelicznej postawie, uczciwości i serdecznym stosunku do ludzi. Ta postawa promieniuje na innych i nawet ludzie źli czy błądzący odmieniają się •pod jej wpływem. Przebaczenie góruje nad zemstą. Akcja Obrazu rozgrywa się w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą, Jan — to imię malarza Wydry, serdecznego przyjaciela Czechowicza, zaś Henryk — to drugie noszone przez poetę imię. W utworze tym, w innych także, rozwiązywał więc poeta własne sprawy — artysty i człowieka.

Jan to także imię bohatera najlepszej chyba sztuki Czechowicza —- Czasu jutrzennego. W rozmowach Jana i Marii (imię to nosiła żona malarza Jana Wydry) wspominany jest Henryk, poeta