BN6

xc SZKOŁA CZECHOWICZA

Rozkoszuję się życzliwymi bajdurkami, podawanymi w prasie jako recenzje z mego tomu. Przy okazji dziwię się, że ani zawodowi krytycy, ani poeci nie mogą dojść do sedna rzeczy, że nie rozumieją, iż moją ambicją twórczą nie jest pisać wiersze w łańcuchu: Żytomirski — Tuwim (obojętne, czy gorzej od Żytomirskiego, a lepiej od Tuwima, i na odwrót). Chodzi mi o to, że jestem poza tym rzędem, wędrując po drodze ku poezji transcendentalnej, podczas gdy tamci, gorzej czy lepiej, robią poezję immanentną ¹.

Za najlepszą rzecz o Czechowiczu w okresie międzywojennym należy uznać szkic Stefana Napierskiego Dwie książki Czechowicza, w którym krytyk wnikliwie i dokładnie opisał istotę odrębności „najbardziej samotnego poety swego pokolenia”, i to — wydaje się — bliskimi poecie słowami i pojęciami:

Poprzez niebiosa i piekła poezji Czechowicz nie przestaje poszukiwać ziemi. Urzeczony wizjami, świat pragnie urzeczywistnić od nowa; posiada integralną postawę twórcy; sztuka dlań i kosmogonia — to jedno ².

Szczególnie celnie podkreślił Napierski cechy muzyczności liryki Czechowicza oraz wizyjność jego poezji. Tę stronę w dziele Czechowicza akcentował Ludwik Fryde, kiedy jego nazwiskiem także dokumentował pojawienie się nowego stylu w liryce ³.

W tym czasie — u progu wojny — Czechowicz był uznanym przywódcą poetyckim swego pokolenia. Założenie i redagowanie wraz z Frydem miesięcznika «Pióro» było tego potwierdzeniem. Można też mówić o „szkole Czechowicza” — nie tylko w sensie koleżeńsko-towarzyskim, ale i artystycznym. Wpływom Czechowicza ulegali tacy poeci, jak Bronisław Ludwik Michalski, Wacław Iwaniuk, Wacław Mrozowski, Józef Stachowski, Artur Rzeczyca, Henryk Domiński i Jerzy Pleśniarowicz. Z kręgu młodych pisarzy związanych z Czechowiczem wyszedł jeden z najciekawszych lekstów, jakie przed wojną o poecie napisano: Ojczyzna poetycka Czechowicza Jana Aleksandra Króla ⁴.

Tragiczna śmierć Czechowicza dała jego katastroficznej, przeczuwającej nadchodzący czas poezji nowy akcent i odmienną perspektywę. Zamknęła jej kartę w sposób nieodwołalny. Spojrzenie na poezję Czechowicza jako zjawisko, którego rozwój został już zakończony, znalazło wyraz w szkicu Kazimierza Wyki O Józefie Czechowiczu. Pisany w 1942 r., pośrodku okupacji, szkic ten po-Irafił z bliskiej jeszcze odległości ująć najistotniejsze właściwości liryki Czechowicza. Osąd ogólny jest krytyczny: nawet twórczość Czechowicza z lat najpełniejszych „pozostawia dogłębnie smutny i tragiczny niedosyt, nie daje tego, co mogłaby dać w innych warunkach”.

Dwie cechy poezji Czechowicza widzi Wyka jako naczelne. To „rodzima wiejskość” i „nieśpiewna muzyczność”. Jej liryzm jest „swojski”, daleki od budowy intelektualnej, którą uprawiała awangarda.

Niepowtarzalnym czarem sztuki Czechowicza [...] jest [...] równowaga pomiędzy sztuką poetycką całkowicie współczesną, całkowicie Iransponującą liryzm na wartość obrazu, a tym właściwie bardzo prostym, bardzo polskim kamieniem u dna, wokół którego łuszczy się i śpiewa nurt jego pieśni⁵.

W tym postępowaniu Czechowicza odzywają się dwie linie liryki: jedna z ducha Lenartowicza, druga —• Micińskiego. Wpływ Micińskiego odzywa się w nucie pesymizmu, a także w kształcie symbolicznych wizji. To nie jedyny odsyłacz ku Młodej Polsce. Muzyka architektury, utrwalona w licznych wierszach Czechowicza, przypomina autorowi szkicu Wyspiańskiego, któremu Czechowicz poświęcił jeden z najpiękniejszych swoich wierszy. Spostrzeżenia te nasunęły Wyce uwagę, iż Czechowicz bliższy jest Młodej

1

Listy Józefa Czechowicza do Kazimierza Andrzeja Jaworskiego, s. 583.

2

⁴⁵ S. Napierski, Dwie książki Czechowicza, «Droga» 1935, nr 6.

3

Por. przyp. 35 do rozdz. II.

4

   J. A. Król, Ojczyzna poetycka Czechowicza, «Pion» 1939, tir 5.

5

   K. W yka, O Józefie Czechowiczu, s. 45.