CCF20081215006

361

Czynność myślenia

Tabela 1. Przyswajanie pojęcia klipca

Nr karty	Treść karty	Rodzaj karty	Hipotezy
1.	Granatowy prostokąt z czarnym kwadratem	+	h, —„Figura z czarnym kwadratem”
2.	Granatowy trójkąt z czarnym kwadratem	■ -	h2 — „Prostokąt z czarnym elementem"
3.	G ranatowy prostokąt z czarnym trójkątem	-	h3 — „Prostokąt z kwadratem wewnątrz"
4.	Granatowy prostokąt z zielonym kwadratem	-	h4 — „Prostokąt z czarnym kwadratem"

0    desygnatach i niedesygnatach, utrzymuje on poprzednią hipotezę bądź zmienia ją. Tworzenie pojęć polega często na manipulowaniu hipotezami. Dla ilustracji przedstawiliśmy tabelarycznie sposób postępowania jednej z osób badanych w czasie przyswajania pojęcia klipca (tabela i).

Po otrzymaniu karty i badany sformułował hipotezę h₁₅ że klipiec to figura z czarnym kwadratem. Jednakże otrzymanie karty 2 zmusiło go do odrzucenia tej hipotezy

1    postawienia hipotezy h₂, według której klipięc jest prostokątem z czarnym elementem wewnątrz. Dzięki kolejnej modyfikacji hipotez, osoba badana wykryła — po otrzymaniu karty 4 — cechy charakterystyczne klipca. Nie wszyscy ludzie postępują tak racjonalnie; niektórzy z nich nie umieją poprawnie formułować hipotez i następnie weryfikować ich; wiele osób popełnia różnorodne błędy w trakcie przyswajania pojęć.

Psychologowie wykryli dwa zasadnicze błędy, które ludzie popełniają w toku czynności przyswajania pojęć; nazwiemy je błędami I i II rodzaju.

Błąd I rodzaju polega na pomijaniu cech istotnych dla danej klasy przedmiotów. Innymi słowy, człowiek nie bierze pod uwagę tych cech desygnatów, które są wspólne dla danej klasy przedmiotów. Tak na przykład uczeń zalicza prostokąty do klasy figur zwanych „kwadratami”, ponieważ pcmija tak ważną cechę kwadratów, jaką są równe boki. Inny uczeń uważa, że pszczoła jest ptakiem, gdyż nie bierze pod uwagę pewnych właściwości pojęcia „ptak”. Błąd I rodzaju zuboża treść pojęcia rozszerzając w ten sposób jego zakres. W związku z tym staje się ono zbyt ogólne.

Błąd II rodzaju polega na włączaniu do treści pojęcia cech nieistotnych. Taki błąd popełnia dziecko, które sądzi, iż wszystkie ptaki umieją swobodnie latać w powietrzu, zatem kura czy gęś nie są ptakami. Błąd II rodzaju wzbogaca treść pojęcia o cechy nieistotne, zawężając jego zakres. W związku z tym staje się ono zbyt mało ogólne.

Jak wynika z opisanych badań, zarówno błędy I, jak i II rodzaju są błędami abstrakcji i uogólniania. Innymi słowy, powstają one dlatego, że człowiek niewłaściwie wyodrębnia cechy wspólne klasy desygnatów i niepoprawnie pomija cechy, które są dla nich różne.