CCF20081226021

765

Osobowość

istnieniem specyficznych struktur wewnętrznych, tzw. cech (czy też dyspozycji) psychicznych, a zespół tych cech to osobowość człowieka.

Należałoby dodać, że między pierwszym a drugim ujęciem nie ma właściwie sprzeczności. Po prostu jedni akcentują bardziej stałość zachowania, a drudzy różnice między ludźmi. Badanie różnic indywidualnych opiera się z reguły na założeniu, że te różnice mają charakter stały (a więc na założeniu istnienia cech), a badanie cech bardzo często sprowadza się do porównywania ludzi pod względem tych cech. Należy jednak dodać, że autorom poszukującym stałych cech u człowieka chodzi czasami o coś więcej: chodzi im o wykrywanie tego, co specyficzne u każdej konkretnej jednostki ludzkiej.

Jeszcze inna grupa autorów’ rozpatruje osobowość jako „mechanizm” warunkujący organizację i kierunkowość zachowania się ludzi. Ten punkt widzenia jest szczególnie rozpowszechniony wśród badaczy o orientacji klinicznej, którzy, zajmując się zaburzeniami i dezorganizacją ludzkiego zachowania, stawali przed pytaniem, od czego zależy organizacja zachowania się i jak można wyjaśnić przejawy jego dezintegracji. Prekursorem tego ujęcia był Z. Freud, ale jest ono charakterystyczne nie tylko dla orientacji psychoanalitycznej.

Rzecz zrozumiała, że zwolenników tego podejścia również interesuje problem stałości ludzkiego zachowania się i wykrywanie różnic między ludźmi, ale też wyraźniej określają oni, jakimi różnicami chcą się zajmować i czego stałość ustalać.

W psychologii radzieckiej wielu autorów rozpatruje osobowość jako czynnik warunkujący zdolność człowieka do kierowania własnym zachowaniem. „Problemy psychologii osobowości — pisze P.M. Jakobson — podobnie jak sama osobowość pojawiają się tam, gdzie mamy do czynienia z kierowaniem własnym postępowaniem...” (Jakobson, 1960, s. 63). Podobny punkt widzenia akcentują Czamata (1960), Bożowicz (1968) i inni.

Wydaje się, że rozwój psychologii osobowości postępuje w kierunku poszukiwania mechanizmów warunkujących organizację czynności i ustalania związków między tymi mechanizmami. Coraz więcej też uwagi poświęca się mechanizmom warunkującym zdolność człowieka do kierowania samym sobą.

Twierdzenia na temat tych mechanizmów formułuje się przede wszystkim na podstawie badań nad zachowaniem się ludzi oraz nad ich „przeżyciami”, o których komunikują. Od pewnego czasu w coraz większym stopniu uwzględnia się również dane dotyczące neurofizjologicznego podłoża mechanizmów psychologicznych.

Główne teorie osobowości. Współczesne teorie osobowości, zajmujące się mechanizmami warunkującymi organizację i ukierunkowanie zachowania, różnią się znacznie między sobą. Różnice te dotyczą w głównej mierze tego, jak wyjaśniają one istotę mechanizmów osobowości. Z tego punktu widzenia można by wśród istniejących teorii wyróżnić następujące:

Teorie nawyku, tj. takie, które za podstawowy mechanizm osobowości uważają nawyk bądź też związek między bodźcem a reakcją (S—R). Ujęcie takie zakłada, że całość ludzkiego zachowania się można wyjaśnić za pomocą praw uczenia się, a ściślej, tych praw, które opisują, jak powitają nawyki, jak zostają utrwalone, jakie są relacje-