CCF20090303056

4

KWESTIE METAFIZYCZNE

25. Metafizyczne doktryny determinizmu i indeterminizmu

Wykazawszy niemożliwość przewidywania rozwoju wiedzy, wykazałem jedynie niemożliwość pełnego przewidywania świata od wewnątrz. Argument ten jednak nie rozstrzyga, czy świat ze wszystkim, co się w nim znajduje - gdy jest oglądany z zewnątrz, być może przez jakieś Bóstwo - jest całkowicie zdeterminowany, czy też nie. Musimy więc dokładniej przyjrzeć się metafizycznej doktrynie determinizmu.

Czy można argumentować na rzecz determinizmu metafizycznego? Sądzę, że tak. Na pierwszy rzut oka można powiedzieć, że argument Haldane’a (albo mój argument z czterech funkcji języka) dowodzi czegoś przeciwnego, ponieważ wykazuje, że determinizm nie pozostawia miejsca dla racjonalności. Twierdzenie takie wskazywałoby na potrójne nieporozumienie.

Pierwsze nieporozumienie jest następujące: Argument Hal-dane’a nie musi się stosować do determinizmu religijnego (a tym samym nie dotyczy żadnej z form determinizmu metafizycznego), tak bowiem jak nauczyciel dysponujący potężniejszymi władzami racjonalności potrafi przewidywać wynik racjonalnych rozważań u dziecka, nie redukując tym samym wszelako racjonalności dziecka do ułudy, tak też Bóg może posiadać uprzednią wiedzę o naszych racjonalnych decyzjach, nie niwecząc tym samym ich racjonalności. Z racjonalnością nie do pogodzenia jest tylko idea predeterminacji za pomocą praw natury (które nie mają władz racjonalności). A zatem argument Haldane’a stanowi krytykę niektórych postaci determinizmu metafizycznego, ale nie wszystkich.

Drugie nieporozumienie jest następujące: argument Hal-dane’a wykazuje, że niektóre postacie determinizmu metafizycznego implikują złudny charakter rozumu. Stawia to jednak trudność tylko przed tymi, którzy sądzą, że istnieje różnica pomiędzy argumentem racjonalnym a, na przykład, bezkrytyczną indoktrynacją; to znaczy, że trudność ta staje tylko przed racjonalistami. Problemy te mogą okazać się dla nas niemożliwe do rozwiązania; niektórzy determiniści metafizyczni mogą jednak uznawać argument Haldane’a tylko za obalenie racjonalizmu, nie zaś determinizmu.

Po trzecie, argumentu Haldane’a nie wolno interpretować jako rozumowania, które dowodzi irracjonalności doktryny determinizmu czy niemożliwości dyskutowania o jakiejkolwiek takiej doktrynie w racjonalny sposób. Przeciwnie, jego argument samym swoim istnieniem dowodzi, że można argumentować o determinizmie, jest to bowiem z całą pewnością argument przeciwko niemu. Podobnie zawarte w tym podrozdziale moje dwie pierwsze próby obrony determinizmu metafizycznego przed twierdzeniem, że nie można argumentować na jego rzecz, wykazują, że istnieją nie tylko argumenty przeciwko determinizmowi metafizycznemu, ale także argumenty w jego obronie. A zatem determinizm metafizyczny jest doktryną, na rzecz której można argumentować. Argumenty na jego rzecz lub przeciwko niemu nie mogą być jednak konkluzywne: argumenty na jego poparcie muszą być niekonkluzywne, ponieważ nie można zaprzeczyć istnieniu we Wszechświecie zdarzenia niezdeterminowanego. (Sytuacja logiczna w tym miejscu jest podobna do sytuacji każdej teorii uniwersalnej.) Argumenty przeciwko niemu nie mogą być konkluzywne, ponieważ na przykład nie możemy obalić tezy o istnieniu ducha, który posiada uprzednią pełną wiedzę o świecie z pozycji usytuowanej poza tym światem¹.

1

Metafizyczny determinizm w postaci religijnej można sformułować za pomocą twierdzenia: „Istnieje duch, który zna każde przyszłe zdarzenie”, w ^rnyZ-naukowej postaci zaś (tj. bez wymogu przewidywalności od wewnątrz) za pomocą twierdzenia: „Istnieje system teoretyczny, który w koniunkcji z prawdziwym opisem obecnego stanu świata implikuje każde przyszłe zdarzenie”. (Są oczywiście inne sposoby sformułowania tej idei.) Metafizyczny indeterminizm można wyrazić w podobny sposób: „Istnieje przyszłe zdarzenie, o którym żaden duch nic z góry nie wie (i żaden system teoretyczny, w koniunkcji z opisem obecnego stanu świata nie implikuje jego zajścia)”. Można