CCF20091231002

434

'••r v

które wykażą związki zachodzące między właściwym mitem a    .

nymi kategoriami faktów magiczno-religijnych, które można by-ip| | określić mianem mitów „ukrytych” lub „streszczonych’

.•J3ST:.fe

43S

rnuszłi, pośród ciemności, od wieków. Jego muszla była podobna Jo jaja toczącego się w nieskończonej przestrzeni”¹⁶. Motyw jaja kosmogonicznego, poświadczony w Polinezji¹⁷, występuje równocześnie w starożytnych Indiach¹⁸, w Indonezji¹⁹, w Iranie, w Grecji-⁰, w Fenicji²¹, na Łotwie, w Estonii, w Finlandii²², u ludów Pangwe w Afryce Zachodniej²’, w Ameryce Środkowej i na zachodnim wybrzeżu Ameryki Południowej²⁴. Ośrodka rozpowszechnienia tego mitu prawdopodobnie szukać należy w Indiach lub w Indonezji. Szczególnie ważne są dla nas mitologiczne i rytualne paralele jaja kosmogonicznego; w Oceanii na przykład panuje przekonanie, że człowiek rodzi się z jaja²⁵, innymi słowy, kosmogonia służy za wzór dla antropogenii, stworzenie człowieka naśladuje i powtarza stworzenie kosmosu.

Z drugiej strony w wielu miejscach jajo jest związane z symbolami i emblematami odrodzenia przyrody i roślinności; drzewko noworoczne, maik, drzewko św. Jana itd. są ozdabiane jajkami lub skorupkami jaj²⁶. Wiadomo, że wszystkie te emblematy roślinne i noworoczne streszczają w pewnej mierze mit o periodycznym stworzeniu. Doczepione do „drzewa”, które samo stanowi symbol przyrody i nieustannego odnawiania, jajo potwierdza te wszystkie właściwości kosmogoniczne. Stąd niezwykłe znaczenie jaja na Wschodzie w scenariuszach noworocznych. W Iranie na przykład malowane jaja są specyficznym podarkiem na święta Nowego Roku, które do naszych czasów zachowały nazwę „święta czerwonych jaj”²⁷. Czerwone jajka rozdawane na Wielkanoc w krajach bałkańskich należą prawdopodobnie do analogicznego systemu

Traktat o historii religii

kosmiczne, ale jako zmartwychwstanie życia. Obrzędowe sce-nariitsze odgrywane bądź na Nowy Rok^u, bądź z nadejściem Tc*;' wiosny (pojedynek wiosny z zimą, wypędzenie śmierci, stracenie zimy lub śmierci itd.^I4) wyrażają we fragmentarycznych wersjach ' w sposób „szczegółowy”, jeden i ten sam mit wywodzący się z mitu kosmogonicznego.

Każdego roku świat tworzy się od nowa. Zdarza się, jak na przykład w Mezopotamii, że kosmogonię powtarza się w sposób ^ ^ wyraźny (recytacja poematu o stworzeniu). Nawet wówczas, gdyN nie ma wzmianki o naśladowaniu stworzenia, ślady kosmogonii pozostają dość widoczne (gaszenie i rozpalanie ognisk, odwiedzi- ' h ny zmarłych, walki między dwoma przeciwnymi obozami, inicjacje, małżeństwa, orgie itd.¹⁵). Niewątpliwie wszystkie te rytuały noworoczne czy wiosenne nie wiążą się wyraźnie z jakimś „mi-Sj; ’ tern”, nieraz są one tylko wcielone do mitów ubocznych, w któ- ■[ rych główny akcent nie spoczywa na funkcji kosmogonicznej.' > Wszelako w swej całości wszystkie czynności sakralne, wszystkie t ^ „znaki” aktualizowane z okazji Nowego Roku lub nastania wiosny — bez względu na to, czy te czynności lub znaki są natury J|||| symbolicznej, czy rytualnej, mitycznej czy legendarnej — wykazu-i ją jakąś wspólną strukturę: w mniejszym lub większym stopniu objawiają dramat stworzenia. W tym znaczeniu wszystkie one ^;-uczestniczą w micie kosmogonicznym, choć nieraz nie chodzi jt:’'. o „mity” w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale o obrzędy lub _:-„znaki”. Tak więc „znak” zapowiadający wiosnę można uważać zaWT mit ukryty lub streszczony, gdyż ujawnienie tego „znaku” jeśt'^| równoznaczne z proklamowaniem stworzenia. Podobnie jak właś-^g^y ciwy „mit” przytacza dosłownie jakieś wzorcowe wydarzenie (w J||| danym wypadku kosmogonię), tak „znak” (w danym wypadku ... zielona gałąź lub zwierzę) nasuwa na myśl to samo zdarzenie ty!ko|gj dzięki temu, że się go pokazuje. Niżej przytoczymy przykłady,

157. Jajo kosmogoniczne. Kosmogoniczny mit znany Wyspach Towarzystwa ukazuje Ta’aroa, „przodka wszystkich.^S: bogów” i stworzyciela wszechświata, znajdującego się „w swej ^

^u Zob. par. 152 i nast. niniejszego tomu.

¹⁴    Zob. par. 121 i nast. niniejszego tomu.

¹⁵    Zob. par. 152 niniejszego tomu.

Morfologia i funkcja mitów

¹⁶    Handy, Polynesian Religion, s. 12.

¹⁷    Por. Dixon, Oceanie Mytbology, s. 20.

Siatapathabrahmana XI, 1,6, 1 i nast.; Mann I, 5 i nast. itd. Numazawa, Die Weltanfange in der japanischen Mythologie, s. 310;

Krappe, Mythologie uniuerselle, s. 397.

Harisson, Prolegomena to the History of Greek Religion, s. 627 i nast. ²¹ Numazawa, Die Weltanfange in der japanischen Mythologie, s. 309. ²" Tamże, s. 310, Krappe, Mythologie uniuerselle, s. 414.

Krappe, Mythologie unwerselle, s. 371, przypis 1.

Wg mapy Frobeniusa, reprodukowanej przez Liungmana, Traditions-wanderungen: Euphrat-Rhein, t. 1, s. 21, ryc. 1.

Indonezja, Dixon, Oceanie Mytbology, s. 160, 169 i nast.; Melanezja, s. 109; Polinezja, Mikronezja, s. 109, przypis 17.

²⁶ Mannhardt, Wald- und Feldkulte, s. 244 i nast.; 263 i nast.

Lassy, Mttharram Mysteries, s. 219 i nast.; Liungman, Traditionswan-derungen: Euphrat-Rhein, t. I, s. 20.