Drzewo życia8

lewą nogą”. Używa się go jako synonimu złego omenu, gdy ktoś nie ma humoru, nie wiedzie mu się itp.

Opozycja strony lewej i prawej jest ponadto w kulturze ludowej odpowiednikiem opozycji: żeńskie — męskie. Dobrym przykładem służy barania łopatka używana do wróżenia u Słowian południowych. Na jej powierzchni wyróżniono szereg punktów i pól. Najważniejszymi są właśnie strona prawa, nazwana wprost męską oraz znajdujący się tam punkt, zwany „mózgiem męskim”, i strona lewa — żeńska, z „mózgiem żeńskim” (ryc. '24).

Zestawiając wszystkie wspomniane opozycje otrzymujemy ciąg równoważnych przeciwstawień:

Bóg — wschód — strona prawa — męskie — pozytywne Diabeł — zachód — strona lewa — żeńskie — negatywne

W zgodzie z nimi pozostaje uznawanie wschodu za stronę dobrą, zaś zachodu za zdecydowanie złą. Co więcej, to niezwykle ważne zróżnicowanie znalazło odbicie w zachowaniach i to tak niepozornych, jak układanie się do snu. Zwykle przestrzegano, by leżeć głową ku wschodowi, gdyż „dobrze jest tak spać”. Przeciwnie postępowano ze zmarłymi, których układano ku zachodowi. Analogii z mitem nie trzeba podkreślać, szczególnie gdy przypomnimy jego odmianę bułgarską, według której zmarli przynależą do Diabła. Kazimierz Moszyński uważał, że układanie zmarłego w odwrotnej pozycji jest nieistotne, ponieważ najważniejsze jest skierowanie jego oczu na wschód. Wydaje się jednak, że w tej niezwykle znaczącej różnicy wyrażony został nie tylko pozytywny stosunek do wschodu, jak chciał ów badacz, ale stosunek ludzi do obu kierunków, z których jeden jest symbolem życia, drugi zaś śmierci. Na tej podstawie opiera się wierzenie, iż dusze zmarłych „zachodzą” wraz ze słońcem, które znikając za widnokrę-

91