DSC00070 (9)

42 ERWIN PANOFSKY

wszystkie zasady etyczne, psychiczne i metafizyczne (włączając tu same nawet preambuła fidel, takie jak istnienie — choć nie istota — Boga), dająca się dowieść argumentacją przyczynowości.”

Po wtóre, jest rozum w stanie rozjaśnić treść samego Odkupienia: argumentacją — w tym wypadku tylko negatywną — może odeprzeć wszelkie rozumowe zastrzeżenia wobec artykułów wiary, zarzuty, które z konieczności muszą być fałszywe albo nieprzekonywające; ¹⁴ pozytywnie natomiast — choć nie na drodze dowodzenia — potrafi rozum znaleźć similitudines, rozjaśniając tajemnice wiary poprzez analogie — jak np. wówczas, gdy stosunek pomiędzy trzema osobami Trójcy Sw. upodabniamy do stosunku bytu, wiary i miłości w naszym umyśle^lł, albo twór boski — do dzieła artysty.”

Manifestatio tedy — rozjaśnienie czy wyjaśnienie — jest tym, co nazwałbym naczelną, normującą zasadą wczesnej i dojrzalej scholastyki.'⁷ Lecz aby można było wprawić tę zasadę w działanie w najwyższym możliwym planie — rozświetlając rozumem wiarę — należało uprzednio zastosować ją do samego rozumu: jeśli wiarę miał wyjaśnić system myślowy, wszechogarniający i samowystarczalny we własnych granicach, a jednak wyznaczający sobie miejsce poza domeną Objawienia, koniecznym się stało ukazanie pełni, samowystarczalności, jak też i ograniczenia tego systemu. Można to było uczynić jedynie w formie literackiej prezentacji, która ukazałaby wyobraźni czytelnika procesy rozumowania, dokładnie tak jak — zgodnie z założeniem — rozumowanie miało wyjaśnić samą naturę wiary _ jego umysłowi.

Stąd płynie ten tak wyszydzany schematyzm czy formalizm schota-stycznego dzida, osiągający szczyt w klasycznej Summie¹⁸ z jej trzema postulatami: 1) całkowitości (dostatecznego wyszczególnienia), 2) układu opartego na systemie odpowiadających sobie wzajemnie części i ich dalszych podziałów (dostateczna artykulacja) oraz 3) precyzji i nieodpartej logiki wnioskowania (dostateczna zwartość wewnętrzna) — wszystko to pomnożone o literacki odpowiednik owych similitudines Tomasza z Akwinu: sugestywną terminologię, parallelismus membrorum i rym. Znanym przykładem zastosowania dwu ostatnich z tych reguł jest zwięzła obrona przedstawień religijnych przez św. Bonawenturę: uznał on wyobrażenia te za dopuszczalne propter simplicium ruditatem, propter ajjectuum tardi-tatem, propter memoriae labilitatem.¹⁹    \

Uważamy dziś za całkiem naturalne, że obszerne prace naukowe, zwłaszcza zaś systemy filozoficzne i tezy doktorskie, stosują schemat podziału materiału na rozdziały, podrozdziały itd., co pozwala streszczać je w opisach rzeczy czy krótkich zestawieniach, w których wszystkie części, oznaczone numerami czy literami tej samej kategorii, znajdują się na jednym poziomie logicznym, tak że pomiędzy § a, podrozdziałem 1, rozdziałem I i księgą A zachodzi ten sam stosunek podporządkowania, co np. pomiędzy § b, podrozdziałem 5, rozdziałem IV i księgą C. A przecież ten rodzaj systematycznej artykulacji byl zupełnie nie znany do momentu powstania i rozwoju scholastyki.” Dzieła starożytności klasycznej (z wyjątkiem może

zbiorów wyraźnie wyodrębnionych utworów, jak krótkie wiersze czy traktaty matematyczne) dzielono po prostu na „księgi". Dziś, gdy — nieświadomi spadkobiercy scholastyki — pragniemy podać to, co nazywamy dokładną cytatą, musimy albo przytoczyć strony drukowane) edycji, uchodzącej za miarodajną, jak to czynimy w przypadku Platona i Arystotelesa, albo schemat, wprowadzony przez pewnego humanistę renesansu — jak wówczas, gdy cytujemy ustęp Witruwiusza jako „VII, 1, 3”.

Dopiero wczesne średniowiecze, jak się wydaje, zaczęło dzielić księgi na numerowane rozdziały, których kolejność jednak nie implikowała ani odzwierciedlała jeszcze systemu subordynacji logicznej. Nie wcześniej niż w wieku XIII w wielkich traktatach zaczęto stosować plan generalny (se-cundum ordinem disciplinae) tak aby czytelnik, prowadzony krok za krokiem od jednej propozycji do drugiej, był zawsze zorientowany w postępowaniu tego procesu. Całość dzieli się odtąd na partej, które podobnie jak II część Summy teologicznej Tomasza z Akwinu mogły być dzielone na mniejsze part es: partes na membra, ąuaestiones i distinctiónes, te zaś— na articuli.⁰ W obrębie articuli dyskusja postępuje zgodnie ze schematem dialektycznym, wprowadzającym dalsze podziały, i niemal każde pojęcie rozszczepia się na dwa czy więcej znaczeń (mtendi potest dupliciter, tripli-citer etc.), w zależności od jego zmieniającego się stosunku do innych. Z drugiej strony, niektóre membra, ąuaestiones i distinctiónes są czasem połączone w grupę. Pierwsza z trzech partes Summae Theologiae Tomasza z Akwinu, prawdziwa orgia zarówno logiki, jak i symboliki trynitamej, jest wybornym przykładem w tym względzie.**

Wszystko to nie znaczy, oczywiście, że scholastycy myśleli w sposób bardziej uporządkowany i logiczny niż Platon i Arystoteles, ale oznacza z pewnością, że w przeciwieństwie do Platona i Arystotelesa odczuwali oni potrzebę ściśle uchwytnego uwidocznienia rygoru- i~logiki swej myśli — że zasada manifestatio, która określiła kierunek i zakres ich myślenia, de-cydowała również o sposobie jego uzewnętrznienia, podporządkowując wykład scholastyczny temu, co chciałoby się nazwać postulatem wyjaśhie-nia dla wyjaśnienia.

IV

W obrębie samej scholastyki zasada ta powodowała nie tylko szczegółowe rozwijanie tego, co — jakkolwiek niezbędne — mogłoby wszakże pozostać zawarte implicite, lecz również, w pewnych przypadkach, wprowadzanie tego, co było wręcz zbędne, bądź też poniechanie naturalnego porządku wykładu na rzecz wyrozumowanej symetrii. Już Tomasz z Akwinu w prologu do Summy ubolewa, mając na uwadze swych poprzedników, nad zwielokrotnieniem zbędnych questiones, articuli i argumentu oraz nad dążeniem do omawiania tematu stosownie do wymogów opisu literackiego raczej niż wedle porządku samej dyscypliny. Jednakże namiętna skłonność do wyjaśniania opanowała (rzecz całkiem naturalna wobec monopolu