DSC00078 (4)

na ERWIN PANOFSKY

„kolumienką nawy głównej” (tj. kolumienką filaru, która licuje go od strony nawy głównej, a nie od strony nawy bocznej czy sąsiedniego filaru). Mistrz Chartres pragnął osiągnąć to poprzez pominięcie głowicy tej kolumienki nawy głównej, która dzięki temu poprowadzona jest aż do bazy U. 64 irodkowej służki ściennej. Obierając zgoła inną drogę mistrzowie Reims * ⁷² powrócili do formy wcześniejszej ^M, pozostawiając kolumience nawy głównej jej głowicę, skupiając natomiast uwagę na innym zagadnieniu: nierównej wysokości głowic. Problem ten rozwiązali obdarzając każdą kolumienkę dwoma kapitelami, z których jeden nasadzony był na drugi, a suma wysokości równała się wysokości głowicy filaru.*⁰ II. as Budowniczowie Amiens, przeciwnie, powrócili do typu Chartres, po-j 73 suwając się jednak o krok dalej w tym kierunku, bowiem pominęli nie tylko głowicę kolumienki nawy, lecz także i bazę środkowej służki ściennej, tak że kolumienka nawy głównej przechodzi w samą środkową służkę II. aa nawy, a nie tylko i jedynie w jej bazę, jak to miało miejsce w Chartres, I 74 Starsze filary Beauvais są, ogólnie biorąc, podobne do filarów Amiens, lecz powracają do przedamienskiej tradycji przez to, że baza środkowej służki zostaje przywrócona, a odnowione dzięki temu przerwanie piono-II. 75 wej zwartości jest ponadto zaakcentowane rzeźbiarską dekoracją liściastą.

A przecież, gdy budowany był chór katedry Beauvais, węzeł gordyjski został już rozcięty dzięki śmiałemu przywróceniu przez Pierre’a de Mon-tereau złożonego filaru, który usunął wszelkie trudności, ponieważ nie li. 67 było w nim już miejsca na wielki kapitel filaru i pojedynczą kolumienkę l 76 nawy. Trzy wysokie służki, niezbędne dla głównego sklepienia, mogły A. 40 teraz podążać od baz przypodłogowych ku nasadzie sklepienia, nieprzerwanie przechodząc przez kapitele arkad nawy. Jednak Pierre de Monte-reau raczej zaakcentował Non, niż pogodził je z Sic. Rozumnie podporządkowując mniej istotny problem filara ważniejszemu zagadnieniu całego systemu, wolał on zrzec się zasady kolumnowej w ogóle, niż zrezygnować z owego adekwatnego „przedstawienia” ściany nawy przez trzon filaru, il. 60 o którym była mowa. W tym przypadku respondeo dicendum zostało wypowiedziane przez wykształconego we Francji mistrza kolońskiego, który połączył cylindryczny czterosłużkowy pilier cantonnś Amiens z wysokimi, ciągłymi służkami i pomocniczymi kolumienkami złożonego filaru Pierre’a de Montereau.®¹ Uczyni* on przez to ofiarę z logicznej odpowiedniości pomiędzy ścianą nawy a podporami. Oglądany w rysunku schematycznym plan ściany nawy znów dowolnie przecina rzut trzonu filaru miast pokryli. 70 wać się z nim.

Łaskawy czytelnik myśleć może o tym wszystkim to samo, co myślał doktor Watson o filogenetycznych teoriach Sherlocka Holmesa: „Zaprawdę więcej tu fantazji niż słuszności”; może też zarzucić nam, że naszkicowany tutaj rozwój odbywa się po prostu według Heglowskiego schematu: teza, antyteza i synteza — schematu, który równie dobrze pasowałby do wszystkich innych procesów (np. rozwoju malarstwa ąuattrocenta we Florencji czy nawet twórczości poszczególnych artystów), jak i do owego przejścia od wczesnego do dojrzałego gotyku w samym sercu Francji.

Jednakże to, co wyróżnia rozwój francuskie] architektury gotyckiej od innych dających się porównać z nim zjawisk to, po pierwsze, jego wyjątkowa konsekwentność, po wtóre zaś fakt, że zasada oidetur quod, sed contra, respondeo dicendum stosowana była przez budowniczych, jak się wydaje, z całą świadomością.

Istnieje pewien argument od dawna znany, bez wątpienia, lecz nie rozpatrywany jeszcze w tym szczególnym świetle — świadectwo, które upewnia, że przynajmniej kilku architektów francuskich XIII w. myślało i działało operując kategoriami ściśle scholastycznymi. W szkicowniku Villarda de Honnecourt, mianowicie, odnaleźć można rzut poziomy idealnego prezbiterium gotyckiego, który to plan Villard i inny mistrz — Piotr z Corbie obmyślili — jak wyjaśnia nieco późniejszy napis — „inter te disputando”.⁰² Mamy tu tedy dwu architektów dojrzałego gotyku, oma- u. n wiających pewną ąuaestio, gdy trzeci określa tę dyskusję specyficznie scholastycznym terminem disputare, a nie colloęui, deliberare itp. I jakiż jest wynik tej disputatio? Część wschodnia budowli, łącząca niejako wszystkie możliwe Sic z wszelkimi możliwymi Non. Jest tu podwójne obejście z wieńcem kaplic na przemian półkolistych i prostokątnych (zwyczaj cysterski) o niemal równej głębokości. I podczas gdy kaplice prostokątne posiadają własne sklepienia, półkoliste mają sklepienia wspólne z przyległymi przęsłami zewnętrznego obejścia, jak w Soissons i w pochodnych tej budowli.** Tutaj dialektyka scholastyczna dźwignęła myśl architektoniczną do punktu, w którym przestała ona niemal być architektoniczną.

Przypisy ¹

1

Prześledzenie rozwoju tej paraleli w nowoczesnej literaturze naukowej wymacałoby osobnego studium, wystarczy powołać się na karty pięknej książki Ch. G. Mo-reya, Mediaeoal Art, New York 1942, s. 255—267.

*    Por. W. Koehler, Byzantine Art In the West, „Dumbarton Oaks Papers", I, 1941, s. 85.

*    Por. M. Dvorśk, Idealismus und Naturalismus m der gotischen Skulptur und itlalerei, Miinchen 1918 (po raz pierwszy publikowane w: „Historische Zeitschritt", HI, seria XXIII), passim; E. Panofsky, Deutsche Plastik des elften bis dreizehnten Jahrhunderts, MOnchen 1924, s. 85 1 nn. Łatwo przyjdzie nam stwierdzić, że autorytetom kościelnym trudno było pogodzić się z tym nowym Arystotelesowym punktem widzenia. Jeszcze w r. 1215 uniwersytet w Paryżu poparł postanowienie synodu paryskiego z 1210, potępiającego Metafizykę 1 Naturaiia Arystotelesa, a nawet wyciągi z tych dziel (obok tak oczywistych heretyków, jak Dawid z Dlnant i Amalryk z Bene, którzy głosili jedność Boga z Jego stworzeniem). W roku 1231 papież Grzegorz IX milcząco uznał Metafizykę, ale ponowił zakaz Naturalióro, „dopóki nie zostaną sprawdzone i oczyszczone z błędów”. Powołał nawet w tym celu komisję, ale tymczasem właściwy moment podejmowania skutecznych środków zaradczych minął.

*    Słowo compendium (pierwotnie „zasób”, „oszczędność") zaczęło z biegiem czasu