DSC00829

Łączą żal mój z żałobą powszechną ojczyzny. Zeszły dni omamienia i z lekką pustotą Pnybądl i urnie obejmij, rzewliwa Tąschnoto! Przybądź! ale nie z czołem, co go dążą chmury, Którymi osłoniony chodzi żal ponury;

Ale na wpół z uśmiechem, tak jako w jesieni, Dzień łagodny ku łące przez mgły się rumieni^ue.

Spotykamy tu przypadek oscylacji między przyznaniem przyrodzie wartości samoistnej a uczynieniem jej jedynie tłem, uwydatniającym symbolicznie nastrojone Rozpamiętywanie żałoby ojczyzny i rzewliwych tęsknot.

Motyw natury — poddanej w pewnym przynajmniej stopniu porządkującej działalności człowieka — pojawił się też z racji licznych w polskim Oświeceniu roz-ważań o ngrnHarh Na tym też terenie, na którym tak silnie zaznaczyły się pochwały przyrody nieozdobio-nej, wyjętej spod rygorów sztuki, doszło do głosu również eksponowanie natury z punktu widzenia jej wartości emocjonalno-narodowych. Izabela Czartoryska, uzasadniając podjęcie swych rozważań w Myślach różnych o sposobie zakładania ogrodów, pisała, iż cel jej

l~] jest skutkiem przywiązania do mojego kraju. [~]

Myśli tu umieszczone w szczupłym obrąbie to jedynie dowiodą, ie nie tylko ogrody upiąkniają wiejskie mieszkania, ale| że ogrodem stać sią może każde miejsce, każda wioska, każdy folwaTk, najmniejszy kątek ^uł.

Dla Czartoryskiej istotną wartością stał się już sam polski krajobraz, który otrzymał rangę symbolu, zastępującego ideę utraconego państwa. Krajobraz wystąpił w roli konsolacyjnej dzięki dążności do uczynienia ogrodem każdego miejsca ziemi ojczystej, dzię^ ki współczującej po§tawl€~TOralue7~0Yaż” społeczno--ekonomlcznej działalności Polaków. Tego typu waloryzacja ojczystego krajobrazu charakterystyczna była również dla licznych dum i pieśni, takich jak Zamek

Jaziowleckl Niemcewicza, Dumka na zwaliskach Rab-sztyna czy Duma pisana-na zwaliskach starożytnego zamku Lanckorony. Utwory te — korespondujące z. nurtem poezji ruin —— łączą zainteresowanie rodzimym pejzażem z emocjonalnym stosunkiem do śladów świetnej przeszłości narodowej. Ruiny zamku wzniesionego przez walecznych przodków zaczynały stawać się elementem krajobrazu polskiego.

Motywy i tematy należące do repertuaru twórczości sentymentalnej miały swoje analogie takie w innych dziedzinach sztuki: malarstwie, muzyce, architekturze ogrodowej^14#. Niektóre z nich — zwłaszcza związane z apoteozą prostoty, pochwałą wsi oraz przedstawia-niem zewnętrznych objawow emocji — bdzWieittedUły się również w obyczajowości i przyczyniły do powstania wzorców przeżyć i zachowań, które często stawały się obiegowymi stereotypami, funkcjonującymi w oderwaniu od ogólniejszych uzasadnień i pierwotnych motywacji. Niewątpliwa atrakcyjność tych wzorców — jako jedynej nowej w obrębie polskiej kultury propozycji ujmowania spraw jednostkowych i emocjonalnych — sprawiła, że stały się one podstawą swoistej mody literackiej i obyczajowej, szczególnie silnej w środowiskach dworskich. W tych właśnie kręgach łatwo dochodziło do kontaminacji motywów sentymen-talnych z przejawami rokoka i do nadawania im funkcji wyłącznie zabawowej. W dziełach literackich i w życiu wytworzył się zespół konwencjonalnych klisz sytuacyjnych i rekwizytów, które służyć miały nadawaniu światu przedstawionemu w dziełach lub stylizowanemu na obraz rzeczywistości literackiej sentymentalnego charakteru. Część tych rekwizytów wywodziła się z tradycji poezji arkadyjskiej. Inne kształtowały się i konwencjonalizowały w całym okresie roz woju prądu, by potem pozostać jeszcze na długo w 11

263