DSC00831

utopii idealnego stanu natury szukał zawsze przejścia do aktualnej rzeczywistości społecznej. Rozczarowanie •niemożliwością realizacji uznanych za istotne wartoś-d natury ludzkiej i urzeczywistnieni a ładu moralnego Krasicki usiłował opanować sarkazmem, ironią, nie porzucając jednak nigdy ponadlndywidualnej perspek-tywy myśliciela i diagnostyka najogólniej pojętej sytuacji ludzkiej.

Poza tymi ciekawymi, bo świadczącymi o sile od* działywania prądu, zjawiskami sentymentalizm przejawiał się w sposób pełny i konsekwentny w utworach, w których właściwa mu problematyka stała się istotnym współczynnikiem wyznaczającym poetykę dzieł, powołującym do życia swoiste środki konstrukcyjne i stylistyczne. Procesy te dokonywały się we wszystkich rodzajach literackich i paraliterackich (głównie w publicystyce i piśmiennictwie moralistycznym) uprawianych w literaturze Oświecenia.

1. Dramat

Dramat jest tym rodzajem, w którym najwcześniej, znajdowały wyraz idee i tematy sentymentalne, choć “nVe był to z pewnością początkowo wyraz najpełniejszy i oryginalny. Sentymentalne modyfikacje gatunków dramatycznych biegły przy tym dwoma torami. Na pierwszym — poddane zostały przekształceniu normy tradycyjnych i skodyfikowanych gatunków: tragedii i komedii. Na drugim — problematyką sentymentalną nasycano podatne na to formy dramatu muzyczno-wokalnego, przede wszystkim zaś operę. Rezultatem działań na torze pierwszym był nowy na naszym terenie gatunek — drama r^eszczańska—Najbliższe związki Z dramą wykazywały sentymentalne adaptacje -gatunku komediowego, których głównym dokumentem

był Czyns? Karpińskiego Obie te odmiany dramatu, charakteryzowały się zespołem cech wspólnych w zakresie wyboru bohaterów, typu konfliktu dramatycznego oraz rozwiązań stylistycznych.

Istotnym novum było przede wszystkim wprowadzenie..na—sceną—mieszczan i—przedstawicieli innych warstw niższych .jako postaci pozytywnych, traktowa- " nych serio i będących głównym ośrodkiem akcji dramatycznej ^m. Postacie te — co więcej — poddawane były konfrontacji z .bohaterami dotychczas jedynie godnymi roli postaci pozytywnych, czego rezultatem bywała zazwyczaj kompromitacja przedstawicieli sfer wyższych, których postępowanie okazywało się sprzeczne z naturalnymi dyspozycjami natury ludzkiej.

W budowie akcji dramaty te preferowały bowiem typ konfliktu, który zasadzał się albo na przeciwstawnych dążeniach reprezentantów różnych stanów (Burmistrz poznański. Czynsz Karpińskiego), albo rozgrywał się w łonie społeczności rodzinnej i rozstrzygany był przez zwycięstwo uczuć nad rozumem (Syn marnotrawny, Ojciec dobry) lub też w ogóle spowodowany był przez działania oparte na przesłankach emocjonalnych, a przynoszące cnotliwemu i czułemu bohaterowi chlubę i korzyść (Zbieg z miłości ku rodzicom).

Natomiast w zakresie literackiej prezentacji tak zaprojektowanych bohaterów omawiane odmiany dramatu nie wykroczyły poza klasycystyczne w swej proweniencji traktowanie postaci jako typu, z nikłymi zaledwie zalążkami wyposażenia jej w cechy indywidualne, ograniczone do elementów wyglądu zewnętrznego lub projektowane przez znaczące nazwisko. Charakterystyka postaci głównie dotyczyła ich społecznej kondycji oraz związanego z tym sposobu odczuwania, •który stanowił motywację przebiegu wydarzeń i układu losów bohatera. Motorem akcji dramatycznej były

26?