DSC01095 (13)

l.XXXII WSTĘP

Ale mogło być i maczet Tg sama warszawska cenzura, która kaleczyła Lalkft tak nietypowo krytyczny wobec tradycji powstania styczniowego, tak zdystansowaną od polskich przekleństw Sybjru^ tak otwartą na kontakty polsko-ro$yjskie_> ta sama cenzura i ,w tym samym czasie przepuszczała żarliwe stronice hołdu dla mogjły powstańczej w Nad Niemnem. Prawda, że Orzeszkowa była mistrzynią szyfru i cenzor mógł zostać przez nią przechytrzony - ale nie należy wykluczać, że Lalka obudziła jego czujność z innego powodu: otó może wyczuł, że we ’ fragmencie z Suzinem została przekroczona zasada, wedle której władze zaborcze przywykły traktować Polaków: zasada prymatu czy nawet _v wyłączności polityki w polskim życiu duchowym. Wokulski, który tej zasadzie się wymyka, staje się Polakiem dziwnie niepokojącym: pojawia się oto na płaszczyznach, na których może być rzeczywistym kontrahentem Rosjanina, Rosjanin może mu się z czegoś zwierzać, o coś dla siebie istotnego go prosić, a w ogólności - rozmawiać z nim, jakby rozmawiał z Francuzem, Anglikiem, z drugim nawet Rosjaninem. „W postaci Suzina | pisał Jan Kott - Prus pokazał podszewkę gospodarczą pozytywizmu i nowy styl ugody z caratem”⁷⁴. Niecała to prawda, skoro cenzor carski zareagował na najciekawszy tej ugody obrazek - zaostrzonym ołówkiem.

Krytycyzm Prusa wobec politycznej jednostronności zorientowania polskiego widać na wielu stronicach Lalki. Widać w migawkach nonszalanckiej politykomanii/przypadkowych komentatorów kongresu berlińskiego, £rof2y - jak niegdysiejsi “bohaterowie satyry Pijaństwo 'KfSSidriego - wszystko wiedzą lepiej. I widać w obrazie Paryża, w którym Wokulski ani razu nie spotka emigranta polskiego-jedynym j echem polskich spraw w rym mieście jest stary egzemplarz poezji i Mickiewicza. Francuzi zbyt są zajęci wystawą światową, by mieli I kontemplować klęskę sedańską i krach Bonapartych. To robi za nich I 'Ignacy Rzecki^Jtfóry w swoim pamiętniku skrupulatnie poza tym I odnotowuje wszystkie współczesne wypadki polityczne: wojny, zamachy ■ ¹

na monarchów^ oowstania^oraz poruszenia księcia Napoleona. -Ze-stanowiska-Prusa^te pasje staregosublekta - człowieka przezacnego i nad wyraz szlachetnego - mają wymowę dwoistą. Z jednej strony pan Ignacy naprawdę rzetelnie Wie, cp się w świecie dzieie i na ogól sprawiedliwie ocenia wypadki Nie\przvnosi mu też uimY-lascynacia Napoleonem - w mniemaniu Prusa byk to człowiek ze wszech miar godny podziwu podobniejak ze wszechmiar dla Francji i Europy ważne było panowanie Napoleona III². Z drugiejdednak strony paiHgnacy w swym szlachetnym marzycielstwie popełnia przynajmniej dwa błędy. Jednym jest zakładanie, że polityków europejskich bardzo obchodzą sprawy polskie, drugim-że od tego, co robią politycy, zależą wszystkie najważniejsze polskie i światowe sprawy.

Tymczasem - ze stanowiska Prusa - wbrew nałogom myślowym pana Ignacego istotne losy Polski i świata nie zależą w stopniu rozstrzygającym od tego, kto rządzi w Paryżu albo od celności strzałów zamachowca w Madrycie czy nawet w Berlinie. Nie zależą też w decydującym stopniu od tego, czy wybuchnie lub nie wybuchnie wojna angielsko-rosyjska, tak jak ongiś nie zależały od wojny krymskiej. Pan Ignacy wzdycha do układu siT politycznych w Europie mniej więcej takiego, jaki w przyszłości miał doprowadzić do I wojny światowej i rzeczywiście - jak wiemy - stworzył szansę niepodległości Polski. Marzy się przecież panu Ignacemu konflikt między Rosją a koalicją niemiecko-austriacką. Jednakże Prus każe~~ czytelnikowi przyjmować marzenia tego rodzaju z nieufnością: rozumie-jąco dobrotliwą, współczującą, życzliwą, najżyczłiwszą-ale nieustępliwą. Rachuby bowiem pana Ignacego nie powinny - zdaniem autora Lalki - stanowić głównych podstaw polskiego działania historiotwórcze-go. Nasza przyszłość powinna się budować na innym fundamencie. Bo dzieje istotne dokonują się w mało efektownej sferze postępu cywilizacyjnego. W drugiej połowie wieku XIX szczególnie zależą od tego, czy potrafimy zorganizować się do udziału w tym postępie, włączyć się do" konkurencji na niwie naukowej i ekonomicznej. Pan Ignacy zresztą nieraz j

6*

1

J. Kort, op. cii._y s. 48.

2

Zob. H. Markiewicz, „Lalka” Bolesława Prusa, s. 50-54.