DSC02056 (3)

Crpy I - Zagadnienia ogólne

obecność jwcśekswonycir (tm mających wykładniki leksykalne) uniwersaliów nie cuntcza ich idealnej równoważności w zakresie użycia. Oba te zastrzeżenia •ynsęąją komentarza.

M przekonują się o tym boleśnie w szyscy tłumacze, w każdym języku ist-afeją słowa nienwjące odpowiedników znaczeniowych w innych językach; każ-«h jeżyk dokonuje również swoich własnych rozróżnień semantycznych. Na rcytład tłumacząc klasyczne teksty hinduistyczne na języki europejskie, stwierdzamy, że w tych drugich nie istnieją słowa nawet w przybliżeniu oznaczające to, oo mrwm, brahman, atman czy karma w sanskrycie (por. Bolle 197& 219^8). Naw et porównując języki genetycznie, geograficznie i kulturowo rurtzo bliskie, na przykład angielski i francuski, nieustannie napotykamy przykłady ogromnych różnic leksykalnych. Na przykład francuskie słowo małheur me ma odpowiednika w angielszczyźnie, o czym wspomina angielski tłumacz rozważali Simone Weil dotyczących tego pojęcia, który ostatecznie w desperacji zdecydował się używać zupełnie nieodpowiedniego angielskiego słowa afflic-iSowtWćr 1972:63).

W pewnym sensie wszystkie słowa we wszystkich językach są takie, jak óaacnskie słowo małheur, to znaczy nieprzekładalne (bez zniekształcenia sensu i na inne języki. Co więcej, w każdym języku istnieją słowa bardzo mocno związane z określoną kulturą niemąjące odpowiedników w innych językach '.por. np. Wierzbicka 199Ib, 1992a). Jednocześnie we wszystkich językach ist-nąą słowa, które 1 w odróżnieniu od małheur - mają odpowiedniki w innych językach. Hipoteza wysuwana w niniejszej książce (oraz w pracach, które ją poprzedziły) głosi, że w każdym języku zbiór tych łatwo i dokładnie „przetłu-raaaałnydf słów pokryw a się ze zbiorem indefinibiliów tegoż języka.

„Wewnątrz" danego języka każdy element należy do całej konfiguracji ekmeaów. zajmując konkretne miejsce w niepowtarzalnej siatce relacji między mm Porównując języki, nie możemy się spodziewać, że siatki tych relacji będą » mdi identyczne: możemy jednak zakładać, że pokrywać się będą zbiory elementów meddimowalnych.

To właśnie tego rodzaju (ograniczony) izomorfizm w sferze słownictwa aakże. jak zobaczymy, w gramatyce) stanowi jądro proponowanej tu koncep-qt MHwersainydi elementarnych jednostek semantycznych.

Spójrzmy na przykład. Angielskie słowa big ‘duży’ i smali ‘mały’ odpowiadają znaczeniowo rosyjskim óonbutou i ManemKuu, chociaż angielskie smali jest powiązane znaczeniowo z little, a rosyjskie McuieubKuu, formalnie będące zMancmeaL, powiązane jest z innymi zdrobnieniami, takimi jak óeneHKuu 'meiakr czy KpyeteHKuu ‘okrąglutki’. Bez względu na to, jakie istniałyby różnice w „rezonansie" (por. podrozdział 8.7) między smali a ManeubKuu, różnic tpdi tóeda sięprzedstawić za pomocą definicji, tak więc z definicyjnego punktu widzenia słowa te stanowią dokładne odpowiedniki (w systemie angielskich i myjsluch tndeftmmliów zajmują one te same pozycje). Podobnie bez względu różnice w „rezonansie" (i zakresie użycia), japońskie słowa ookii i tiisai są

dokładnymi semantycznymi odpowiednikami angielskich big i smali, a japońskie ii i wami angielskich good ‘dobry’ i bad ‘zły’ (por. Onishi 1994).

Co więcej, jakiekolwiek porównanie różnych systemów semantycznych możliwe jest wyłącznie dzięki izomorfizmowi istniejącemu między leksykalnymi wykładnikami pojęć elementarnych, ponieważ każde porównanie wymaga wspólnego kryterium, tertium comparationis. Hipotetyczny zbiór uniwersalnych, elementarnych jednostek semantycznych stanowi takie kryterium, a tym samym umożliwia badanie różnic semantycznych między językami.

Tak więc przedstawiona tu teoria w pewnym sensie łączy radykalny uniwersalizm z dogłębnym relatywizmem. Przyjmuje wyjątkowość wszystkich systemów językowo-kulturowych, proponując zarazem zestaw wspólnych jednostek, za pomocą których można ująć i opisać różnice między tymi systemami. Pozwala ona także na przyjęcie, iż nawet najbardziej idiosynkratyczne struktury semantyczne to uwarunkowane kulturowo konfiguracje uniwersalnych elementarnych jednostek semantycznych - pojęć wrodzonych człowieka.

4. POJĘCIA WRODZONE A PRZYSWAJANIE JĘZYKA

Przyswajanie języka polega w dużej mierze na uczeniu się odwzorowywania elementów z jednego systemu przedstawieniowego (przedjęzykowych pojęć dziecka) na drugi system (język).

(Bowerman 1976:101)

Jak już wspominałam, pogląd, że fundamentalne ludzkie pojęcia (semantyczne jednostki elementarne) są uniwersalne, jest ściśle związany z poglądem uznającym te pojęcia za wrodzone. Pokrzepiające jest więc to, że w ciągu ostatnich dwudziestu lat [od połowy lat siedemdziesiątych do połowy lat dziewięćdziesiątych, A.G.] w badaniach nad przyswajaniem języka przez dzieci nie tylko coraz częściej traktuje się ten proces jako odkrywanie znaczeń, lecz także przyjmuje się, że dziecko robi to niejako bierna tabula rasa, lecz jako podmiot aktywny, wyposażony w pewne pojęcia wrodzone.

Zacytujmy Bowerman (1976: 112-13): „obecnie powszechnie przyjmuje się, że proces przyswajania języka rozpoczyna się, gdy dziecko jest już dobrze wyposażone w zestaw podstawowych pojęć wypracowanych przez interakcję ze środowiskiem [...] Niektóre z tych wczesnych pojęć bez wątpienia powstają autonomicznie (tj. niezależnie od języka), zwłaszcza pojęcia uniwersalne (np. trwanie przedmiotów fizycznych)”. Bowerman z uznaniem cytuje stwierdzenie Macnamary (1972: 5), że „nie sposób sobie wyobrazić, iż dziecko po usłyszeniu danego terminu logicznego (przez co autor rozumie słowa takie jak lub, więcej, wszystkie i niektóre) mogłoby wytworzyć sobie w umyśle odpowiedni operator logiczny. Wydaje się, że jedynym sposobem nauczenia się takiego słowa