DSC02392 (11)

XVIII historia Ślimaka

Takim właśnie utworem — w autorskich zamierzeniach i czytelniczej recepcji — była Placówka Prusa.

iii. historia Ślimaka

Przestrzeń i czas. Nieuważnym czytelnikom Placówki często wydaje się. że jej akcja rozgrywa się na terenie zaboru pruskiego, z tym bowiem zaborem kojarzy im się problem kolonizacji niemieckiej. Zapomnieli, iż kolonizacja miała miejsce w całym kraju.

Dezorientację tę wywołuje też pewien zadziwiający fakt: w powieściach realistycznych, dających w przekonaniu czytelnika prawdziwy obraz współczesnego życia, Polska ukazana jest bez zaborców. Nie ma tu ani obcego wojska, ani policji, ani wyższych urzędników. W „Kraju Nadwiślańskim” cenzura była bardzo czujna, nie zezwalała na żadną krytykę „miłościwie panującego” władcy, realiści więc woleli wcale nie pisać o zaborcy; tylko czasem, w jakimś drobnym epizodzie pojawi się nie określony bliżej przedstawiciel władzy, ukazany enigmatycznie, jak np. żandarm z Placówki, który w zwalczaniu przestępczości wykazuje tyleż niedołęstwa co obojętności na losy mieszkańców wsi, który z jednej strony domaga się poszanowania prawa, z drugiej gotów jest za łapówki przymykać oczy na wszelkie wykroczenia. Ujemna ocena funkcjonariusza obcego aparatu państwowego została jednak mocno zakamuflowana; nic nie wskazuje na to, że jest on Rosjaninem — dobrze mówi po polsku i zachowuje się jak człowiek „tutejszy”.

Pomyłka czytelnika ma jeszcze inną przyczynę: Prus nie określił dokładnie miejsca akcji. Nie nazwał ani wioski, Wf której mieszkał lliimak, ani nawet pobliskiego miastecz-JUeczka Białka nie daje możliwości geograficznego

określenia przestrzeni, gdyż rzek o tej nazwie było na terenie Polski kilkanaście¹⁸. Sam Prus znał przynajmniej dwie Białki. Jedna przepływała . w pobliżu Hrubieszowa, gdzie pisarz się urodził, nad drugą zaś, w okolicy Radzynia Podlaskiego, znalazł się podczas powstania styczniowego.

Z relacji Żeromskiego wiemy, że Prus zbierał materiały do swojej powieści w pobliżu Przybysławic, można by więc w tej okolicy umieścić akcję. Nieopodal budowano wtedy kolej, a Niemcy rzeczywiście byli w stanie przywędrować tu zza Wisły piechotą, pędząc między wozami bydło i trzodę, mieli bowiem do pokonania około 30 km. Ale Przyby-sławice leżą blisko Lublina i nie jest możliwe, by sąsiedztwo tego wielkiego, gubernialnego przecież miasta nie wpływało na losy mieszkańców wsi. A w Placówce wpływ ten nie jest widoczny; miasto gubernialne znajdowało się gdzieś daleko.

Topografia terenu też nie ułatwia jego identyfikacji. Dolina przecięta rzeką, otoczona z dwu stron wzgórzami o niejednakowym uprofilowaniu, pokryta łanami zbóż, lasami i łąkami, wśród których osadzają się wioski, dwór szlachecki, kościół i w oddali miasteczko — to dość typowa organizacja przestrzeni w ówczesnej literaturze. Podobnie wygląda miejsce akcji w Chacie za wsią i Jermole Kraszewskiego, w Anielce i Antku Prusa. Mamy więc do czynienia z pewną konwencją literacką, a nie z opisem konkretnej miejscowości.

Czas akcji również nie został bliżej określony. Z krótkiej historii Ślimaka można się dowiedzieć, że jego ojciec otrzymał „z ukazu” po zniesieniu pańszczyzny 7-morgowe

¹⁸ Zob. A. Martuszewska, Nazewnictwo w polskiej po-wieści pozytywistycznej o tematyce współczesnej, «Pamiętnik Literacki» 1973, z. 4, s. 172—173.