DSC02425 (4)

Zgodne z poglądami liberalnymi i wiarą w postęp przekonanie o słuszności asymilacji z biegiem lat wystawiane było na liczne próby. Może najpoważniejszą z nich przyniósł rozwój żydowskiego nacjonalizmu i syjonizmu. Orzeszkowa podjęła próbę zmierzenia się z nową sytuacją, pisząc artykuł zatytułowany O nacjonalizmie żydowskim. Nieukończona praca wyszła drukiem w 1911 roku, po śmierci autorki . Już na wstępie Orzeszkowa dokonuje przewartościowania swej postawy wobec asymilacji. Charakteryzujący jej młodzieńcze poglądy optymizm, w tej późnej wypowiedzi wyraźnie ustępuje miejsca zwątpieniu. Jednak (w tym różni się Orzeszkowa od swych dawnych kolegów - pozytywistów) nic jest to zwątpienie ostateczne. Pisarka, przypominając założenia i nadzieje ruchu asymilatorskiego, stwierdza, że choć trudne do urzeczywistnienia, nie byty jednak utopią.

Nową wielką przeszkodę na drodze asymilacji dostrzega w syjonizmie, w omawianej rozprawie utożsamianym z żydowskim nacjonalizmem. Przyczyny sukcesu działaczy syjonistycznych znajduje pisarka głównie w działaniu władz. Jej zdaniem, „idea asymilacji, chwiana i osłabiana [była] przez działanie systemu szkolnego i praw wyjątkowych, przez rzucane pod jej koła kamieni obrazy najrozmaitszego rodzaju i kalibru” . W konsekwencji doprowadziło to właśnie do skonsolidowania się idei syjonistycznych. Orzeszkowa, świetnie zdając sobie sprawę z tego, że syjonizm był odpowiedzią na krzewiące się w ówczesnej Europie nacjonalizmy, szczególnie zaś nacjonalizm rosyjski, pisze: „syjonizm stał się naturalnym i niemal koniecznym ujściem dla udręczeń i nadziei zawiedzionego i [...] zdumionego ludu” . Zrozumienie motywów nie oznacza jednak akceptacji. Pisarka nie odrzuciła wszak polonocentrycznej perspektywy, z której obserwowała dotąd kwestię żydowską, a z tej perspektywy dążenie do narodu w narodzie było nie do przyjęcia. Stąd gwałtowny sprzeciw wobec prób wykreowania przez żydowskich nacjonalistów jidysz (zwanego przez Orzeszkową i jej współczesnych żargonem) na język narodowy. W tendencji tej pisarka widziała wielkie zagrożenie dla idei asymilacji, jeden z elementów tworzących „mur chiński” odgradzający ludność żydowską od polskiej, mur, „którego wysokość grozi przewyższeniem wszystkich murów dawniejszych”'⁸¹.

Zasadniczy dylemat dostrzega Orzeszkowa w istnieniu dwóch sprzecznych prawd - jedna z nich głosi prawo każdego narodu do swobodnego określenia własnej tożsamości, druga mówi, że życie obok siebie na jednym obszarze dwóch narodowości przynosić musi „spory, kłótnie, gniewy i nienawiści”. Konsekwencją przyjęcia tej drugiej prawdy stał się niepokój autorki wyrażany nastę-

¹⁷⁸    Tekst ukazał się pierwotnie w „Kurierze Warszawskim” 1911, nr 264-267. Przedruk: E. Orzeszkowa, O nacjonalizmie żydowskim, [w:] tejże, Pisma. Wydanie zbiorowe zupełne ze wstępem Aurelego Drogoszewskiego, t. 9, Warszawa 1913, s. 213-234.

¹⁷⁹    E. Orzeszkowa, O nacjonalizmie..., s. 219.

¹⁸⁰    Ibid., s. 221.

¹⁸¹    Loc. cii.

pująco: „Organizowanie się na ziemi polskiej Żydów w narodowość odrębną, w narodowość dla walk, dążeń i pragnień polskich, dla idei i kultury polskiej obojętną - przedstawia dla społeczeństwa polskiego niebezpieczeństwo poważne i groźne, a o ileż razy jeszcze poważniejsze i groźniejsze, jeżeli obok imienia narodowości tej umieścić wypadnie zamiast wyrazu: obojętna - wyraz: wroga!”¹⁸². Nurtujący pisarkę dylemat mógłby zostać rozwiązany właściwie tylko wtedy, gdyby okazało się, że społeczność żydowska nie jest odrębnym narodem. Czy można jednak to stanowczo stwierdzić? Pisarka stawia problem w ten sposób: „czy idea nacjonalizmu żydowskiego wypływa z rzeczywistego istnienia odrębnej narodowości i nie tylko z rzeczywistej, lecz z nieprzepartej potrzeby zachowania, utrwalenia, niepozwolenia na odebranie sobie własności i cech, które odrębność tę determinują?”¹⁸³. Poszukiwanie odpowiedzi zajmuje większą część nieukończonej rozprawy.

Przede wszystkim Orzeszkowa przedstawia wykładniki narodowej odrębności. Są to według niej: po pierwsze „gniazdo, środowisko, w których naród powstał i historyczne życie swe pędził, czyli ojczysta ziemia jego”; po drugie .język, który razem z narodem na świat przychodzi, który razem z rozwijaniem się narodu rozwija się i wzbogaca”; po trzecie „zwyczaje i obyczaje rodzinne, towarzyskie i inne, pod wpływem różnych czynników fizycznego i moralnego środowiska wyrobione”; po czwarte wreszcie „wybitność pewnych przymiotów charakteru i zdolności umysłu, z towarzyszącym jej względnym upośledzeniem przymiotów i zdolności innych”¹⁸⁴. Przyjąwszy takie właśnie czynniki konstytuujące naród, autorka rozprawy rozważyła każdy z nich w odniesieniu do współczesnego jej żydostwa. Z jakim rezultatem?

Jeśli chodzi o kryterium „ziemi ojczystej”, to w czasach Orzeszkowej uważano często, że Żydzi, mieszkając w wielu krajach, za swą właściwą ziemię ojczystą uważać mogli jedynie Palestynę. Tę jednak opuścili bardzo dawno temu, po przegranej walce z Rzymianami. W argumentacji pisarki zwraca uwagę fragment dotyczący tej właśnie sytuacji historycznej: „kto wie, czy nie można [...] dopatrzyć już wtedy, pomimo świeżych walk patriotycznych, istniejący zaród skłonności, czy instynktów kosmopolitycznych zanikającego już wtedv, może pod wpływem patriotycznej rozpaczy, przywiązania do ziemi ojczystej”¹⁵. Warto zauważyć, że podniesiony przez nią żydowski .kosmopolityzm” stanowił jeden z głównych zarzutów antysemitów. Innym argumentem pisarki przemawiającym przeciw możliwości odniesienia do Żydów kryterium ziemi ojczystej jest następujące spostrzeżenie: „Istnieją niezawodnie Żydzi, którzy ziemię francuską, niemiecką, polską, z równą siłą, jak rodzeni synowie ich kochają - ale i to także staje się pewnym, że, gdy tylko ją ukochają, Francuzami, Niemcami, Pola-

¹⁸² Ibid., s. 223. ¹⁸⁵ Loc. cit.

¹⁸⁴    Ibid., s. 224.

¹⁸⁵    Ibid, s. 225.

79